مکزیکوسیتی و سئول برای «ارائه هوای پاک» به شهروندان چه کردند؟

سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲ گزارش داد که مکزیکوسیتی آلوده‌‌ترین شهر جهان است. اما به لطف اتخاذ یکسری اقدامات جامع طی دو دهه گذشته آلودگی هوا و میزان انتشار گاز دی‌‌اکسید کربن در این شهر به شدت کاهش یافته است. آسمان مکزیکوسیتی، زمانی غرق در مه‌دود سربی و گوگردی بود، چنان که برخی بر این باور بودند که پرندگان از ترس این آلودگی مرگبار، از آسمان بر زمین می‌‌آیند. خاطره روزهایی که زنگ خطر آلودگی، زندگی میلیون‌‌ها نفر را مختل می‌‌کرد، برای بسیاری از ساکنان این شهر هنوز تازه است. هشدارهای قرمز، محدودیت‌های تردد و بحران‌های بهداشتی، گوشه‌‌ای از آن روزگار سیاه بود. اما امروزه، با وجود اینکه هنوز هم گاهگاهی شاهد بازگشت سایه آلودگی هستیم، اما وضعیت به مراتب بهتر از گذشته است.
آنتونیو مدیاویلا، مدیرکل برنامه مدیریت کیفیت هوا در اداره محیط‌زیست مکزیکوسیتی، با یادآوری گذشته‌‌ای نه‌چندان دور می‌‌گوید: «زمانی هوایی به آلودگی پکن و شمال چین داشتیم. پایتخت مکزیک، زمانی لقب آلوده‌‌ترین شهر دنیا را یدک می‌‌کشید. اما امروزه، بر اساس گزارش‌‌های شرکت سوئیسی «آی‌‌کیو ایر» که کیفیت هوای شهرهای جهان را رصد می‌کند، مکزیکوسیتی رتبه خود را به شکل چشمگیری بهبود بخشیده و در جایگاه ۹۱۷ قرار دارد که به معنای آن است ۹۱۶ شهر در جهان، آلوده‌‌تر از اینجاست.» با این حال، میزان ذرات ریز معلق در هوای این شهر هنوز هم تا حدی بالاتر از استانداردهای سازمان جهانی بهداشت است.
اما پرسش اینجاست که چه عواملی باعث چنین پیشرفت قابل‌‌توجهی در کیفیت هوای مکزیکوسیتی شده است؟ و سایر کلان‌شهرهای جهان از جمله تهران ما چه درس‌‌هایی می‌توانند از این تجربه موفق بگیرند؟

برنامه ۲۰ ساله «پروایر» در مکزیکوسیتی
بر اساس گزارشی از مجمع جهانی اقتصاد، رشد اقتصادی مکزیک، پایتخت آن را در دریایی از آلودگی غرق کرد. افزایش بی‌‌رویه خودروها و تولید صنایع، آسمان مکزیکوسیتی را به رنگ دود و غبار آلوده کرده بود تا جایی که این شهر لقب آلوده‌‌ترین شهر جهان را به خود گرفت. اما در سال ۱۹۹۶، با اجرای برنامه جامع بهبود کیفیت هوا (پروایر)، روح امید در دل شهرنشینان این شهر دمیده شد. این برنامه که با همدلی مردم و حمایت کسب و کارها همراه بود، به تدریج هوای مکزیکوسیتی را از آلودگی رها کرد. شاخص آلودگی هوا در مکزیکوسیتی که زمانی به اوج هشداردهنده ۳۰۰ رسیده بود، اکنون به کمتر از ۱۵۰ کاهش یافته است. سطح خطرناک ازن که آسمان شهر را فرا گرفته بود، نیز به شدت کاهش یافته است. موفقیت برنامه «پروایر» به حدی چشمگیر بود که امروزه این برنامه در ۱۱ شهر دیگر مکزیک نیز اجرا می‌شود. البته پیش از آن نیز تلاش‌‌‌هایی صورت گرفته بود. در سال ۱۹۸۶، هنگامی که نفس کشیدن در مکزیکوسیتی به کابوسی روزانه تبدیل شده بود، مقامات این شهر دست به کار شدند و اقدامات مختلفی برای بهبود کیفیت هوا در دستور کار قرار گرفت. یکی از مهم‌ترین این اقدامات، جایگزینی گاز طبیعی به جای سوخت‌‌های فسیلی آلوده‌‌کننده در صنایع و نیروگاه‌‌های منطقه بود. همچنین، برای نظارت دقیق بر وضعیت هوا، سیستم‌های پایش کیفیت هوا در سراسر منطقه راه‌‌اندازی شد. این گام‌‌های مهم، آغازگر راهی طولانی برای نجات آسمان مکزیکوسیتی از چنگال آلودگی بود.

فرمول ۸۰-۲۰ برای متهمان آلودگی
در سال ۱۹۸۸، قوانین جدیدی در مکزیک تصویب شد تا با آلودگی هوا مقابله کنند. این قوانین، دولت‌‌هاراچه در سطح ملی و چه در سطح ایالتی مکلف کردند برنامه‌‌هایی برای کاهش آلودگی هوا اجرا کنند. یکی از مهم‌ترین بخش‌‌های این قوانین، تمرکز روی حمل‌‌ونقل بود، چون خودروها یکی از بزرگ‌ترین عوامل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ مکزیک، مثل مکزیکوسیتی، بودند. به همین دلیل، برنامه‌‌ای به نام «امروز خودرویتان تردد نمی‌‌کند» راه‌اندازی شد. این برنامه باعث می‌‌شد که هر روز، یک‌پنجم خودروها حق تردد نداشته باشند و به این ترتیب از تعداد خودروهای موجود در مسیرهای شهر کم شود. اما این تنها بخشی از تلاش‌‌ها بود. کارشناسان محیط‌زیست معتقد بودند که باید روی منابع اصلی آلودگی تمرکز کرد. به عبارت دیگر، به جای اینکه بخواهیم همه منابع آلودگی را کم کنیم، باید روی آن ۲۰ درصدی که ۸۰‌درصد آلودگی را ایجاد می‌کنند، کار کرد.
در کنار این برنامه‌‌ها، قوانین جدیدی هم برای خودروها وضع شد. مثلا همه خودروها باید معاینه فنی می‌‌شدند و خودروهای جدید باید استانداردهای آلودگی سخت‌‌گیرانه‌‌تری را رعایت می‌‌کردند. همچنین، استفاده از بنزین بدون سرب اجباری شد و سیستم حمل‌‌ونقل عمومی مثل مترو هم گسترش پیدا کرد.

کم‌هزینه‌‌تر از مترو آمد
در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۱۱، برنامه جامع بهبود کیفیت هوا (Proaire) وارد مراحل جدیدی شد. در این دوره، ناوگان حمل‌‌ونقل عمومی مکزیکوسیتی دستخوش تحولی بزرگ شد. تاکسی‌‌ها و مینی‌‌بوس‌‌ها نوسازی شدند، شبکه متروباس راه‌‌اندازی شد و مترو نیز گسترش یافت. این تغییرات، علاوه بر بهبود کیفیت حمل‌‌ونقل عمومی، نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا ایفا کرد. همچنین، نظارت دقیق بر ذرات ریز و بسیار ریز آلوده‌‌کننده هوا در دستور کار قرار گرفت. این ذرات که برای سلامتی انسان بسیار مضر هستند، به طور مداوم اندازه‌‌گیری می‌‌شدند. در صورت افزایش بیش از حد آلودگی هوا، سیستم هشدار فعال می‌‌شد و به شهروندان توصیه می‌‌کرد که تا حد امکان در خانه بمانند و از تردد با خودرو خودداری کنند.
مکزیکوسیتی با راه‌‌اندازی سیستم متروباس، گامی بلند در جهت بهبود حمل‌‌ونقل عمومی و کاهش آلودگی برداشت. این سیستم که به عنوان بزرگ‌ترین سیستم اتوبوس تندرو در آمریکای لاتین شناخته می‌شود، با پنج خط فعال، روزانه به بیش از ۸۰۰‌هزار مسافر خدمات‌‌رسانی می‌کند. متروباس نه‌تنها به کاهش قابل‌‌توجه تصادف‌ها و زمان سفر کمک کرده، بلکه تاثیر چشمگیری بر کاهش آلودگی هوا داشته است. در سال‌های اولیه فعالیت خط یک، انتشار دی‌‌اکسید کربن به میزان قابل‌‌توجهی کاهش یافت و در حال حاضر نیز سهم مهمی در کاهش آلاینده‌‌های مختلف دارد. همه این دستاوردها در حالی حاصل شده که هزینه ساخت متروباس بسیار کمتر از مترو بوده است. این سیستم روزانه ۸۰۰‌هزار و سالانه حدود ۱۸۰ میلیون مسافر را جابه‌جا می‌کند. این سیستم موجب کاهش ۳۰ درصدی تصادفات و کاهش ۴۰ درصدی زمان تردد شده است. خط یک این سیستم طی۶سال نخست فعالیت خود انتشار گاز دی‌‌اکسید کربن را تا ۳۰۰‌هزار تن کاهش داد. اکنون برآورد می‌شود متروباس سالانه انتشار گاز دی‌‌اکسید کربن را تا ۱۱۰‌هزار تن، انتشار گاز اکسید نیتروژن را تا ۶۹۰‌هزار تن، میزان ذرات معلق را تا ۲.۸ میلیون تن و هیدروکربن‌‌ها را تا ۱۴۴‌هزار تن کاهش می‌دهد. در مقایسه با مزایای چشمگیر متروباس، هزینه‌‌های ساخت این سیستم پایین است. برآورد می‌شود هزینه کل ساخت متروباس (در برخی کشورها از جمله ایران و در تهران، این سیستم به شکل اتوبوس تندرو یا همان بی‌‌آرتی فعالیت می‌کند) ۸۰۰ میلیون دلار یا بین ۲.۶ تا ۳.۶ میلیون دلار در هر کیلومتر باشد. این در شرایطی است که هزینه ساخت هر کیلومتر مترو ۱۰۰ میلیون دلار است. این شهر پرجنب‌‌و‌‌جوش در خط مقدم تلاش جهانی برای داشتن هوای پاک قرار دارد. با معرفی بیش از ۴۰۰ اتوبوس برقی از سال ۲۰۱۹ و موفقیت برنامه دوچرخه‌‌سواری اشتراکی ایکوبیسی که با بیش از ۲۴۰ کیلومتر مسیر دوچرخه‌‌سواری جدید همراه بوده است، این شهر به عنوان یک الگوی پیشرو در زمینه حمل‌‌ونقل پاک شناخته می‌شود.
مقامات مکزیکوسیتی برای بهبود کیفیت هوا، اقدامات گسترده‌‌ای از جمله افزایش فضاهای سبز شهری، استفاده از فناوری‌‌های نوین در ساختمان‌‌ها برای کاهش مصرف انرژی و نصب دستگاه‌‌های سنجش آلودگی هوا در نقاط مختلف شهر را اجرا کرده‌‌اند.

کاهش روزهای آلوده به یک‌‌سوم
این تلاش‌‌ها نتیجه‌‌ای شگفت‌‌انگیز به همراه داشت و هوای شهر را به طرز چشمگیری بهبود بخشید. روزهای آلوده که زمانی سایه سنگینی بر شهر انداخته بودند، به طرز قابل‌‌توجهی کاهش یافتند. به طوری که تعداد روزهایی که آلودگی هوا در بالاترین سطح خطرناک قرار داشت، از ۳۴۴ روز در سال ۱۹۹۴ به تنها ۱۱۸ روز در سال ۲۰۱۲ رسید. این تحول بزرگ، نشانه‌‌ای روشن از موفقیت برنامه‌‌های کاهش آلودگی هوا در مکزیکوسیتی بود. با وجود اینکه کیفیت هوای مکزیکوسیتی همچنان پایین‌‌تر از استانداردهای جهانی است، اما این شهر توانست در سال ۲۰۲۳ از فهرست ۲۵ شهر آلوده جهان خارج شود. در مقابل، پایتخت هند، دهلی نو، با میانگین غلظت ذرات آلاینده بسیار بالا، عنوان آلوده‌‌ترین شهر را به خود اختصاص داده است. سازمان‌هایی مانند برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) و بانک جهانی از طریق ارائه کمک‌‌های مالی و فنی در تلاش برای بهبود کیفیت هوای مکزیکوسیتی بوده‌‌اند.

چشم‌‌وگوش شهر در آلودگی سئول
کره‌جنوبی نیز با اجرای طرح‌‌های نوآورانه و سبز، به یکی از پیشگامان جهانی در مبارزه با آلودگی هوا تبدیل شده است. این کشور با بهره‌‌گیری از فناوری‌‌های پیشرفته و ابتکارات زیست‌‌محیطی، چشم‌‌اندازی امیدوارکننده برای آینده‌‌ای پاک‌‌تر و سالم‌‌تر ترسیم کرده است. در قلب این تحول، روبات‌‌های خودران مجهز به فناوری ۵G قرار دارند که با گشت‌‌زنی در مجتمع‌‌های صنعتی، کیفیت هوا را به‌‌طور مداوم پایش می‌کنند. این روبات‌‌های هوشمند، چشم و گوش دقیق شهر برای شناسایی منابع آلودگی و نظارت بر اثربخشی اقدامات کنترلی هستند. از سوی دیگر، یک سیستم ماهواره‌‌ای پیشرفته، داده‌‌های بلادرنگ کیفیت هوا را در اختیار عموم قرار می‌دهد تا شهروندان بتوانند از وضعیت هوای شهر خود آگاه شوند و اقدامات لازم را برای محافظت از سلامت خود انجام دهند.
سئول با الهام از طبیعت، طرحی بلندپروازانه را برای ایجاد «جنگل مسیر باد» در دستور کار قرار داده است. این جنگل‌‌های عمودی که در امتداد رودخانه‌‌ها و جاده‌‌ها ایجاد می‌‌شوند، با جذب ذرات معلق و تولید هوای تازه، به بهبود کیفیت هوای شهر کمک شایانی خواهند کرد. سئول در گام دیگری برای سبز کردن شهر، یک پل هوایی متروکه را به یک باغ پر از درخت تبدیل کرده است. این اقدام نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با استفاده خلاقانه از فضاهای شهری، به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک کرد. کره‌جنوبی با تعیین اهداف بلندپروازانه‌‌ای برای آینده، مصمم است تا سهم خود را در مبارزه با تغییرات اقلیمی ایفا کند. این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، فضای سبز شهری را ۳۰‌درصد افزایش دهد و سهم حمل‌‌ونقل پایدار در سفرهای شهری را به ۸۰‌درصد برساند.
در بازه زمانی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۰، دولت‌‌های سئول، اینچئون و گیونگی با سرمایه‌گذاری ۹ میلیارد دلاری، گام‌هایی بلند برای بهبود کیفیت هوا در پایتخت کره‌جنوبی برداشتند. بیش از نیمی از این بودجه عظیم صرف کاهش آلودگی ناشی از حمل‌‌ونقل شد و نشان داد که دولت‌‌ها چقدر به اهمیت این بخش در بهبود کیفیت هوا پی برده‌‌اند. علاوه بر این، حدود ۳.۲ میلیارد دلار نیز برای آگاه‌‌سازی عمومی و پژوهش‌‌های علمی در زمینه آلودگی هوا هزینه شد. این نشان می‌دهد که اطلاع‌‌رسانی و آگاهی‌‌بخشی به مردم در کنار اقدامات اجرایی، چقدر در موفقیت این طرح موثر بوده است. در این مدت، سیاست‌‌های متعددی برای مقابله با آلودگی هوا در منطقه کلان‌شهر سئول اجرا شد. از جمله این سیاست‌‌ها می‌توان به الزام استفاده از دیگ‌‌های بخار دوستدار محیط‌زیست در منازل، محدود کردن تردد خودروهای آلاینده و نوسازی ناوگان حمل‌‌ونقل عمومی اشاره کرد. نتیجه این تلاش‌‌ها، هوای پاک‌‌تر و سالم‌‌تری برای ساکنان سئول و شهرهای اطراف بود. مطالعات نشان می‌دهند که میزان مرگ‌‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در این منطقه طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵ به طور معناداری کاهش یافته است. مطالعات نشان می‌دهد که بخش قابل‌‌توجهی از آلودگی هوای کره‌جنوبی ریشه در چین دارد. ذرات ریز و آلاینده‌‌هایی که از کارخانه‌‌ها و نیروگاه‌‌های زغال‌‌سنگ‌سوز چین به سمت کره‌جنوبی می‌‌آیند، عامل اصلی این مشکل هستند. در روزهایی که شرایط جوی نامساعد است، این آلودگی ۶۰ تا ۸۰‌درصد هوای کره‌جنوبی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. البته، چین تنها مقصر نیست. وابستگی شدید کره‌جنوبی به نیروگاه‌‌های زغال‌‌سنگ‌سوز و استفاده گسترده از سوخت دیزل نیز نقش مهمی در آلودگی هوای این کشور دارد. ذرات ریز گردو‌غبار از چین به همراه آلاینده‌‌های تولیدشده در داخل کره‌جنوبی، ترکیب خطرناکی را ایجاد می‌کنند که کیفیت هوا را به شدت کاهش می‌دهد.