۴ دستور ویژه برای مکران

سواحل بکر مکران قرار است شاهد تحولات اقتصادی و سیاسی شود. اتفاقی که کارشناسان منطقه‌ای پیش‌بینی می‌کنند با توجه به ۴دستور مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور، چشم‌انداز روشنی را برای جنوب شرق ایران رقم می‌زند.

در صورت تحقق این ۴دستور در روزهای پیش‌رو، مکران می‌تواند کریدورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را تقویت کند و تحول اقتصادی و سیاسی مهمی را به‌وجود آورد. با این حال کارشناسان معتقدند، مهم است که رویکرد ما برای این توسعه چه باشد، معیشت‌محور یا توسعه‌محور؟

سواحل زیبا و بکر مکران پس از سالیان دراز شاهد تحولات اقتصادی و سیاسی می‌شود. اتفاقی که کارشناسان منطقه‌ای پیش‌بینی می‌کنند با توجه به ۴ دستور مطرح شده از سوی رئیس‌جمهور در جلسه تحلیل طرح‌های توسعه دریامحور تقویت شود و بتواند چشم‌انداز روشنی را برای جنوب شرق ایران رقم بزند. ۴ دستوری که مسعود پزشکیان برای آماده‌سازی زمینه‌های لازم به منظور توسعه مکران ارائه داده، شامل «تقویت اقتصادهای بومی منطقه»، «تامین زیرساخت‌های لازم در حوزه انرژی با تکیه بر انرژی‌های تجدیدپذیر»، «تسریع در تکمیل کریدورهای مواصلاتی منطقه با همکاری شرکای بین‌المللی» و «جذب و متمرکز کردن سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در مکران» می‌شود. این ۴ دستور در واقع به نوعی راهکار و پیشنهاد مهم و فوری برای شتاب‌بخشی به آماده‌سازی زمینه‌های لازم برای توسعه مکران است.
پزشکیان می‌گوید: «ضروری است که طراحان و برنامه‌ریزان توسعه مکران حتما از ظرفیت مشاوران زبده بین‌المللی در طراحی نقشه توسعه مکران استفاده کنند.» فرزاد رمضانی‌، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد: «تقویت رویکرد ترانزیتی کریدور شمال-‌جنوب و افزایش نقش ترانزیتی ایران می‌تواند باعث کسب سود میلیاردها دلار شود و هر چقدر زودتر سرمایه‌گذاری در این حوزه انجام بگیرد، نتایج آن زودبازده‌تر می‌شود.» سمیه مروتی، عضو گروه مطالعات افپاک در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه هم در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد که این مهم زمانی محقق می‌شود که این طرح‌های توسعه‌ای بتواند به زنجیره ارزش جهانی، اتصالات منطقه‌ای و توسعه داخلی وصل شود و امکان‌هایی را برای آن سوی مرزها و مناطق پیرامونی ایجاد ‌کند.

روی خوش به مکران
منطقه مکران حدفاصل رأس‌الکوه در غرب جاسک تا لاس‌بلا در جنوب غربی ایالت بلوچستان پاکستان را شامل می‌شود. این سرزمین از موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای برخوردار است و بنادر آن از دیرباز جایگاه تجاری ممتازی داشته‌اند، اما به‌نظر می‌رسد که پیش از یک دهه اخیر در این بنادر سرمایه‌گذاری چندانی نشده، اما از دوره روحانی به بعد توجه‌ها بار دیگر به این بنادر جلب شده است. در همین راستا رئیس‌جمهور بر ضرورت اصلاحات اساسی در کلیت طرح‌های ارائه شده برای توسعه مکران تاکید می‌کند. به همین دلیل در این جلسه طرح ارائه شده از سوی وزارت راه و شهرسازی و برخی موانع و چالش‌های پیش‌روی توسعه این منطقه مورد بحث و بررسی قرار گرفت. پزشکیان در این جلسه ملزومات رسیدن به نقطه مطلوب در طرح‌های توسعه مکران را نیازمند مساله‌شناسی و راهکارهای چگونگی حل این مسائل با هدف ایجاد منطقه‌ای برازنده مردم و کشور عنوان می‌کند: «از این منظر معتقدم طرح‌های کلی ارائه شده برای توسعه مکران نیازمند تغییر اساسی بوده و با توجه به اینکه این منطقه قرار است به عنوان الگوی نوین توسعه و قطب اقتصادی و سیاسی کشور معرفی شود، هر طرحی باید متناسب با این چشم‌انداز ترسیم شود.»
رئیس‌جمهور در ادامه با تاکید بر ضرورت لحاظ تناسب ظرفیت‌ها و موقعیت این منطقه با دیگر مناطق توسعه‌یافته در زنجیره ارزش جهانی، در تدوین طرح‌های توسعه‌ای برای آن می‌گوید: «ما مصمم به توسعه مطلوب این منطقه هستیم، چرا که از سیاست‌های اولویت‌دار مصوب رهبری معظم انقلاب و نیاز اساسی کشور است و برای تسریع در روند توسعه آن حتی ممکن است برخی جلسات دولت را در این منطقه برگزار کنیم.» بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران منطقه‌ای بر آنند که ایجاد بندر بزرگ مکران می‌تواند تحول اقتصادی و صنعتی بزرگی در سواحل مکران ایجاد کند. از جمله امکان فعالیت مجموعه‌های پتروپالایشی و نفتی در این منطقه که از نظر حمل‌ونقل و صادرات کمک شایانی به اقتصاد کشور خواهد کرد و در عین حال می‌تواند منطقه بسیار مناسبی برای ورود مواد خام و تولید در داخل کشور باشد. در عین حال بندر مکران به عنوان پایگاه لجستیکی و قطب حمل‌ونقل در کنار بنادر شهید رجایی و چابهار به توسعه حمل‌ونقل دریایی کشور کمک می‌کند.
فرزاد رمضانی، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل در همین زمینه به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «اگر نگاهی به گذشته داشته باشیم، در دو دهه گذشته بعد از توافق ایران و هند و تقویت کریدور بین ایران و روسیه جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک جنوب شرق ایران و مکران و بندر چابهار افزایش پیدا کرده است.» او معتقد است که این توجه از دولت روحانی به بعد تشدید شد و از آن پس تلاش‌های زیادی در جنبه‌های سیاسی و اقتصادی برای تقویت همه‌جانبه انجام شد و جلب بازیگران خارجی چون ژاپن و هند برای حضور بیشتر در جنوب شرق ایران و سرمایه‌گذاری افزایش پیدا کرد. او می‌گوید: «در زمان انتخابات و مناظرات و رویکردهای منتشر شده سیاست اقتصادی پزشکیان و نخبگان همراه او جایگاه ویژه‌ای به منطقه مکران داده شده است. علاوه بر آن، این مساله در رویکردهای کلان کشوری نیز مدنظر قرار گرفته بود.»

سیاست‌های باز دریایی و امیدهای تازه
این کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل همچنین توضیح می‌دهد: «در این شرایط با توجه به نقش و جایگاه ایران و بحث گسترش حضور ما در آب‌های منطقه‌ای و نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در جنوب شرق توجه به بنادر مکران و تقویت نقش آنها در استراتژی ترانزیتی و تقویت راه‌های مربوطه گسترش یافت و رویکرد پزشکیان را باید در همین راستا تلقی کرد.»
به عبارتی رمضانی معتقد است: «به نوعی به نظر می‌رسد، حتی ایالات‌متحده آمریکا به خاطر روابط قوی که با هند دارد، از قرارگرفتن این مناطق در فهرست تحریم‌ها چشم‌پوشی کرده است و اکنون دست سرمایه‌گذاری بازیگران خارجی در مکران و چابهار باز است.» او همچنین به تلاش هندی‌ها اشاره می‌کند که «حضور و سرمایه‌گذاری خود را در چابهار گسترش داده‌اند و آنها بودند که آمریکایی‌ها را متقاعد کردند جنوب شرق ایران را مستثنی از تحریم‌ها کنند.»
بر پایه تحلیل این کارشناس ارشد بین‌الملل «آقای پزشکیان و بسیاری از تحلیلگران، حضور روزافزون و سرمایه‌گذاری در این منطقه را از الزامات ژئوپلیتیک آینده برای کشور می‌دانند و باید این را در نظر داشته باشیم که خلیج‌فارس با توجه به عمق و پهنای آبی نسبت به مناطق جنوب شرق ایران چندان جذابیتی ندارد.» رمضانی بر این باور است: «با توجه به تحولات منطقه‌ای و وضعیت امنیتی و سایر متغیرهای مختلف تقویت بنادر جنوب شرق در راستای نوعی توازن‌سازی و کاهش وابستگی ایران به بنادر خلیج‌فارس است. بنادر جنوب شرقی ایران با توجه به دوری از خلیج‌فارس می‌تواند برای کاهش وابستگی ایران به بنادر خلیج فارس کمک کند. هر چقدر وابستگی کشور به یک بندر خاص کاهش پیدا کند، شرایط بازتری در سیاست‌های دریایی به وجود می‌آید. همان رویکردی که پاکستان در بنادر گواتر ایجاد کرده تا از وابستگی گسترده به بندر کراچی بکاهد.»
او افزایش سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی و حضور شرکت‌های اقتصادی را در تقویت اقتصاد و امنیت منطقه بسیار موثر می‌داند: «این اقدامات می‌تواند نه تنها باعث توازن منطقه‌ای شود؛ بلکه به نوعی الزام آمایش سرزمینی را ایجاد می‌کند و از دامنه فعالیت‌های گروه‌های تندرو بین ایران و پاکستان می‌کاهد.»

توسعه‌محور یا معیشت‌محور؟
در همین زمینه سمیه مروتی، عضو گروه مطالعات افپاک در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در ابتدا باید به این نکته توجه کنیم که مرزهای آبی ما چیزی در حدود ۲۵۰۰ کیلومتر است و باید توجه داشته باشیم که نگاه ما چه پیش و چه پس از انقلاب به سواحل چگونه بوده است. در واقع باید به این سوال پاسخ دهیم نگاه کشور ما به سواحل توسعه‌محور بوده یا معیشت محور که انتخاب هر کدام از نگاه‌ها الزامات خاص خود را می‌طلبد.» او بر این باور است: «اگر مدعی هستیم که نگاه ما توسعه‌محور است، در نتیجه اقتضائاتی دارد. مثلا وصل شدن به زنجیره ارزش جهانی، اتصالات منطقه‌ای و توسعه داخلی و امکان‌هایی که برای آن سوی مرزها و مناطق پیرامونی ایجاد می‌کند. مثلا شاهد اصلی و یکی از گزینه‌هایی که خیلی در مورد آن صحبت می‌کنند، چین است.
چین خیزش عظیم اقتصادی خود را با توسعه خطوط ساحلی‌اش آغاز کرد. مفهومی را که از مناطق آزاد خیلی می‌شنویم، چینی‌ها خیلی خوب استفاده کردند و همواره صادرات محور بودند.» مروتی می‌گوید اما این مساله در کشور ما برعکس بوده و ما در عمل در سواحل خود واردات‌محور هستیم: «آن هدفی که مدنظر است که مناطق آزاد باعث یک ارزش‌افزوده شوند، تا حد زیادی به نتیجه نرسیده است؛ چراکه یک نکته‌ را نباید فراموش کنیم؛ سواحل در کشورهای مختلف نمودی است از قدرت ژئوپلیتیک و قدرت سرمایه و نگاه راهبردی و بلندمدت و اراده ملی و حاکمیتی برای توسعه. اگر کشوری به سمت توسعه سواحل پیش می‌رود، کسی که از بیرون نگاه می‌کند، این گزاره‌ها را مدنظر می‌گیرد که همه اینها در جهت تقویت کریدورهاست و اتصال کریدورهای داخلی به کریدورهای بین‌المللی.» این کارشناس تاکید می‌کند که خود کریدور به تنهایی معنای خاصی ندارد. زمانی کریدور ارزش دارد که بتواند به زنجیره ارزش جهانی و منطقه‌ای وصل شود. به این معنا که شما امکانی را برای منطقه و فرامنطقه فراهم کنید که منجر به توسعه داخلی و باعث رونق اقتصادی در کشورهای پیرامونی شود.

جلوگیری از دیدگاه‌های افراطی
مروتی، توسعه منطقه ساحلی‌ ایران را ایجادکننده امکان‌هایی برای کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان، کشورهای قفقاز و روسیه می‌داند که از جمله آن می‌توان به تقویت اتصالات شرق به غرب نام برد. او معتقد است که «همه اینها سبب می‌شود که اگر چفت محکمی در توسعه مکران وجود داشته باشد، حذف چابهار و ایران از زنجیره جهانی غیرممکن می‌شود. چراکه کریدورها از این منظر ارزش دارند که شبکه فرامرزی را ایجاد می‌کنند و امکان‌های داخلی چون توسعه، پیشرفت، کاهش بیکاری و رونق اقتصادی و...‌» این کارشناس همچنین می‌گوید: «توسعه در مناطقی که ما قرار داریم، بسیار مهم است چرا که در این مناطق موضوعات امنیتی به دلایل مختلفی ارجحیت پیدا کرده و توسعه می‌تواند از گسترش محرومیت و گسترش تفکرات و نگاه‌های تند و افراطی در منطقه جلوگیری کند و به بیان بهتر موجب تقویت نهاد حکمرانی در بلندمدت و شرایط خاص هم می‌شود.»
بر پایه گفته‌های این کارشناس، آنچه در سال‌های اخیر دیدیم؛ نگاه نه توسعه‌محور و نه معیشت‌محور بوده است. مهم‌ترین مساله‌ای که می‌شود با تاکید بیشتر به آن اشاره کرد، توسعه مکران تاثیری در بهبود زندگی مردم در سیستان و بلوچستان داشته است یا نه؟ طرح مکران در صورتی می‌تواند موثر باشد که پیوست اجتماعی معناداری ایجاد کند. مانند بسیاری از پروژه‌هایی که در دیگر کشورها اجرا می‌شود. اگر می‌خواهید یک پروژه به موفقیت برسد و مردم آن را از خود بدانند، باید آنها خودشان در اجرای پروژه نقش داشته باشند به عنوان مثال درصدی از استخدام‌ها از مردم بومی‌ باشد که اگر مهارت ندارند در مراکز مشخصی تحت آموزش قرار بگیرند.
مروتی همچنین تاکید می‌کند: «مردم منطقه باید بیشترین ارتباط را با پروژه بگیرند و این پیشرفت‌ها مانند کالای لوکس در یک منطقه محروم به چشم نیاید. حضور کارشناسان و رفت‌وآمد آنها منجر به گرانی زندگی نشود و مردم را به سمت حاشیه‌نشینی نبرد. افزایش فقر یک سری پیامدهایی دارد که یکی از مهم‌ترین آن نارضایتی‌های اجتماعی است و باید به آن توجه شود. موضوع بعد توسعه ویترینی و پاساژی نباشد.» او بر این باور است که نباید فقط ما در روزهای مشخص سال مردم را از مناطق مختلف به آنجا بکشانیم و کالاهای وارداتی را صرفا به آنها بفروشیم و اگر مردم درگیر اشتغال می‌شوند، آن اقتصاد پاساژی باشد. زمانی توسعه درست است که بتواند اتصال پیرامونی و منطقه‌ای داشته باشد.