دستور کار اقتصادی در سایه تنش‌های ژئوپلیتیک

دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات متحده دوره جدید ریاست‌جمهوری خود را با سفر به کشورهای خلیج فارس آغاز کرده است؛ سفری با اهداف اقتصادی که در سایه تنش‌های ژئوپلیتیک همراه است. استیون کوک، پژوهشگر ارشد خاورمیانه و شمال آفریقا و مدیر بورسیه روابط بین‌الملل در شورای روابط خارجی آمریکا، در تحلیلی به بررسی ابعاد مختلف این سفر پرداخته‌ است.

چرا خلیج فارس؟ اولویت اقتصاد بر سیاست
ترامپ، همانند دور اول ریاست‌جمهوری‌اش، مسیر متفاوتی را در سیاست خارجی برگزیده است. در‌حالی‌که مطابق رسوم قدیمی، اغلب نخستین سفر بسیاری از رؤسای‌جمهور آمریکا به کانادا یا اروپا انجام می‌شود، ترامپ ترجیح داده مستقیم به عربستان سعودی، امارات و قطر برود؛ انتخابی که پیامی روشن دارد: اولویت دیپلماسی اقتصادی و نگاه ویژه به خلیج فارس به‌عنوان بازیگری کلیدی در سیاست خارجی کاخ سفید.
وجود صندوق‌های ثروت ملی عظیم در این کشورها، فرصت‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاری در ایالات متحده فراهم می‌کند. ترامپ که پیش‌تر گفته بود کشورهای منطقه باید هزینه تامین امنیت خود را بپردازند، حالا به‌روشنی نگاهش به حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس را به‌مثابه ابزار چانه‌زنی تبدیل کرده است. مبادله امنیت در برابر سرمایه‌گذاری، دقیقا در چارچوب نگاه معاملاتی او به سیاست خارجی می‌گنجد. هرچند قیمت نفت در پایین‌ترین سطح چهار سال اخیر قرار دارد، اما بهای حدود ۶۰دلار برای هر بشکه نیز مانعی برای اعلام قراردادهای میلیارد دلاری یا فروش تسلیحات نخواهد بود. بسیاری از این پروژه‌ها بلندمدت‌اند و شاید برخی از آنها هرگز اجرایی نشوند، اما در فضای دیپلماسی، اعلام آنها خود پیام دارد.

تعرفه‌ها، محرک جدید مذاکره؟
دولت ترامپ تعرفه‌ای ۱۰درصدی بر واردات برخی کالاها از کشورهای خلیج فارس اعمال کرده است. اگرچه نفت و گاز از این تعرفه‌ها معاف‌اند، اما صنایع کلیدی چون پتروشیمی و آلومینیوم تحت‌تاثیر قرار گرفته‌اند؛ موضوعی که می‌تواند بهای کالاهای وارداتی به منطقه را افزایش دهد و بر روابط تجاری دو طرف سایه بیفکند. با‌این‌حال، تلاش برای جلب نظر ترامپ صرفا به انگیزه کاهش تعرفه‌ها خلاصه نمی‌شود. رهبران منطقه – مانند دیگر رهبران جهانی – مایل‌اند در نزد رئیس‌جمهوری که ارزش ویژه‌ای برای «معامله‌گری» قائل است، جایگاهی ممتاز داشته باشند. از همین رو، اعلام سرمایه‌گذاری‌های چند‌میلیارد‌دلاری در آمریکا و خرید گسترده تسلیحات آمریکایی محتمل است.

تنش‌های ژئوپلیتیکی؛ از ایران تا دریای سرخ
هرچند تمرکز این سفر بر اقتصاد است، اما موضوعات سیاسی، به‌ویژه پرونده ایران و بحران دریای سرخ، گریز‌ناپذیرند. برخلاف سال ۲۰۱۵ که کشورهای عربی نسبت به مذاکرات دولت اوباما با ایران موضع انتقادی داشتند، اکنون واکنش‌ها به تلاش‌های دیپلماتیک دولت ترامپ بسیار محتاطانه‌تر است. بخشی از این تغییر نگرش به دلیل تغییر موقعیت منطقه‌ای ایران در سال‌های اخیر است؛ از حملات اسرائیل به متحدان ایران تا بهبود نسبی روابط تهران با ریاض و ابوظبی. با وجود این، نگرانی‌ها همچنان پابرجاست. نگاه ایران به سوریه پسااسد، بازسازی حزب‌الله و مساله یمن، دغدغه اصلی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است؛ به‌ویژه آنکه آنها نگران‌اند درآمد حاصل از رفع احتمالی تحریم‌ها، به جای ادغام ایران در نظم خلیج فارس، صرف تقویت متحدان شود.
توافق موقت با حوثی‌ها؛ بدون ضمانت برای اسرائیل
حوثی‌ها اکنون بازیگری جدی‌تر از گذشته‌اند. در سال‌های گذشته، عربستان و امارات بارها نسبت به خطر آنها هشدار داده بودند، اما واشنگتن از بیم بر هم خوردن مذاکرات با ایران، اقدامی نکرد. اکنون اما این گروه برای کشتیرانی در دریای سرخ به معضل امنیتی بدل شده است.
در آستانه سفر ترامپ، اعلام شد نماینده ویژه او با میانجی‌گری عمان، به توافقی با حوثی‌ها دست یافته؛ توافقی که بر اساس آن، آمریکا در ازای عبور امن کشتی‌ها، عملیات نظامی علیه این گروه را متوقف می‌کند. اما این توافق شامل اسرائیل نمی‌شود. حوثی‌ها همچنان موشک و پهپاد به‌سوی اسرائیل شلیک می‌کنند. در همان روز اعلام توافق، اسرائیل در پاسخ به حمله‌ای به فرودگاه بن‌گوریون، فرودگاه صنعا را بمباران کرد. به‌ نظر نمی‌رسد ائتلافی تحت حمایت عربستان یا امارات برای حمله به حوثی‌ها شکل گرفته باشد.

توافقات ابراهیم، قربانی غزه؟
در شرایط کنونی، به ‌نظر نمی‌رسد سفر ترامپ به خلیج فارس بتواند زمینه‌ای برای آتش‌بس در غزه فراهم کند. با فراخوان هزاران نیروی ذخیره توسط اسرائیل برای عملیاتی جدید، احتمال اشغال دوباره بخش‌هایی از غزه قوت گرفته است. از سوی دیگر، ریاض تاکید دارد که عادی‌سازی روابط با اسرائیل مشروط به راه‌حل دوکشوری است؛ موضوعی که با مواضع فعلی تل‌آویو در تضاد است. به همین دلیل، انتظار نمی‌رود مذاکراتی جدی درباره احیای توافقات ابراهیم در این سفر انجام گیرد.
ترامپ نیز به ‌نظر می‌رسد موضوع غزه را به حاشیه رانده باشد. او دستیابی به آتش‌بس پایدار را بعید می‌داند و در عمل، دست اسرائیل را برای ادامه عملیات نظامی باز گذاشته است.
او اگرچه اخیرا وعده داده کمک‌های بشردوستانه به غزه ارسال خواهد شد، اما این اظهارنظر، بیشتر پاسخی موقت به پرسش خبرنگاران بود تا نشانه‌ای از تغییر در سیاست عملی واشنگتن.