تاسیس نخستین شهر هوش مصنوعی خاورمیانه در امارات

امارات متحده عربی با امضای بزرگ‌ترین قرارداد هوش مصنوعی خارج از خاک آمریکا، نقشه راه خود برای تبدیل شدن به کانون فناوری نوین در خاورمیانه را هموار کرد.

تاسیس نخستین شهر هوش مصنوعی خاورمیانه در امارات
این توافق که در جریان سفر ماه مه ‌امسال دونالد ترامپ به امارات به امضا رسید، نه‌ تنها ایجاد پردیس عظیم هوش مصنوعی در ابوظبی را تضمین می‌کند، بلکه باعث می‌شود این کشور جایگاهی را به عنوان بازیگر کلیدی در رقابت جهانی بر سر آینده فناوری به دست بیاورد. در این راستا، کارشناسان معتقدند که پروژه‌هایی مانند استارگیت و شهر هوش مصنوعی چشم‌انداز بلندپروازانه امارات را برای تبدیل شدن به کانون فناوری و نوآوری در خاورمیانه به تصویر می‌کشند؛ چشم‌اندازی که فراتر از توسعه زیرساخت‌ها است و شامل ایجاد اکوسیستم‌های نوآوری، تربیت نیروی انسانی متخصص و شکل‌دهی به استانداردهای جهانی بازتعریف آنها می‌شود.

هم‌پیمان‌های جدید در حوزه فناوری
در میدان رقابت تنگاتنگ قدرت‌های جهانی بر سر تسلط بر فناوری‌های جدید، امارات متحده عربی بار دیگر جایگاه خود را به عنوان یکی از کانون‌های نوظهور تکنولوژی معرفی کرده است. در یکی از جدیدترین قدم‌ها این کشور با همراهی بازیگران برجسته بخش خصوصی، پروژه‌ای را در خاک امارات کلید زده که هدف آن احداث نخستین شهر اختصاصی هوش مصنوعی در منطقه است؛ شهری که قرار است به بستر توسعه الگوریتم‌ها، پردازش کلان‌داده و آزمایش میدانی نسل بعدی فناوری‌های هوشمند بدل شود. این طرح نه‌تنها گامی بلند در راستای بلندپروازی‌های دیجیتال ابوظبی است، بلکه حاوی پیامی روشن به رقبا در شرق آسیاست؛ اینکه این کشور در رقابت بر سر آینده فناوری خاورمیانه دیگر تنها تماشاگر نیست، بلکه به بخشی از زمین بازی تبدیل شده است.

در راستای همین رویکرد، امارات در جریان سفر ماه مه‌ دونالد ترامپ به این کشور عربی توافقی رسمی با ایالات‌متحده امضا کرد که بر اساس آن بزرگ‌ترین پردیس هوش مصنوعی خارج از خاک آمریکا در این کشور ساخته خواهد شد. این قرارداد که به‌گفته ناظران از جمله پرسودترین توافق‌های فناوری در جریان سفر ترامپ به منطقه بوده است، نه‌تنها راه را برای توسعه زیرساخت‌های پردازش داده در ابوظبی هموار می‌کند، بلکه امکان گسترش دسترسی جهانی شرکت‌های فناوری آمریکایی به بازارهای فرامنطقه‌ای را نیز فراهم می‌سازد. بخشی از این توافق به صادرات تراشه‌های پیشرفته هوش مصنوعی اختصاص دارد؛ تراشه‌هایی که پیش‌تر به‌دلیل ملاحظات ژئوپلیتیک از محدودیت‌های شدید صادراتی ایالات‌متحده تبعیت می‌کردند.

همچنین به موازات پروژه پردیس هوش مصنوعی، امارات متحده عربی از طرح بلندپروازانه دیگری نیز رونمایی کرده است؛ پروژه استارگیت امارات که با ابتکار شرکت اوپن‌ای‌آی و مشارکت شرکت‌هایی دیگری مانند انویدیا، سیسکو، اوراکل، G۴۲ (استارت‌آپ هوش مصنوعی اماراتی) و سافت‌بانک ژاپن کلید خورده است. هدف از اجرای این پروژه احداث نخستین خوشه محاسباتی هوش مصنوعی با ظرفیت یک گیگاوات در منطقه خاورمیانه است؛ زیرساختی بی‌سابقه که بر اساس اعلام منابع آگاه تا سال ۲۰۲۶ حدود ۲۰۰ مگاوات از آن وارد فاز عملیاتی خواهد شد. اهمیت این پروژه فراتر از ابعاد فنی و زیرساختی آن ارزیابی می‌شود. کارشناسان و فعالان بخش فناوری معتقدند که استارگیت امارات چیزی فراتر از یک مرکز داده است.

این پروژه یک اکوسیستم کامل شامل پارک علمی برای پرورش نوآوری و استعدادهای جوان است. همچنین این مرکز با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته گریس بلک‌ول جی‌بی۳۰۰ انویدیا، زیرساخت‌های امنیتی سیسکو و فناوری‌های ابری اوراکل، توانایی ارائه خدمات هوش مصنوعی به نیمی از جمعیت جهان در شعاع ۳۲۰۰ کیلومتری را دارد. این پروژه می‌تواند تحولی عظیم در حوزه‌های مختلف ایجاد کند؛ از تشخیص زودهنگام سرطان با هوش مصنوعی گرفته تا طراحی شهرهای هوشمند با ترافیک روان و مصرف بهینه انرژی. همچنین استارت‌آپ‌های اماراتی با دسترسی به این زیرساخت می‌توانند اپلیکیشن‌هایی برای بهبود زندگی روزمره مانند دستیارهای هوشمند برای خرید یا برنامه‌ریزی سفر توسعه دهند.

این پایان ماجرا نیست و در اقدامی کم‌سابقه، امارات در راستای همکاری خود با شرکت اوپن ای‌آی قصد دارد به تمام شهروندان و ساکنان خود دسترسی رایگان به نسخه پریمیوم چت‌جی‌پی پلاس ارائه دهد؛ خدمتی که در سطح جهانی برای هر کاربر با قیمت ۲۰ دلار در ماه عرضه می‌شود. چنین تصمیمی بیش از آنکه صرفا یک امتیاز مصرفی تلقی شود، به عنوان نشانه‌ای روشن از جاه‌طلبی امارات برای تبدیل‌ شدن به قطب مرکزی هوش مصنوعی در خاورمیانه تحلیل می‌شود.

البته ابعاد راهبردی پروژه استارگیت به همین‌جا ختم نمی‌شود. طبق توافق امضا شده میان ابوظبی و اوپن‌ای‌آی، نوعی مدل سرمایه‌گذاری متقابل طراحی شده است و به‌ ازای هر دلاری که در زیرساخت استارگیت در امارات هزینه می‌شود، معادل آن در پروژه مشابهی با عنوان استارگیت آمریکا در ایالات‌متحده هم سرمایه‌گذاری خواهد شد. این مکانیزم دوطرفه برای امارات نوعی تضمین سیاسی در برابر تحولات آینده محسوب می‌شود و در عین حال برای واشنگتن فرصتی فراهم می‌کند تا نفوذ فناورانه خود را در منطقه تثبیت کرده و در برابر گسترش دامنه نفوذ چین در حوزه هوش مصنوعی موازنه برقرار کند.

سم آلتمن، مدیرعامل اوپن ای‌آی، این همکاری را بخشی از چشم‌انداز جهانی شرکتش برای تسریع در توسعه خوشه مصنوعی خوانده و گفته است پروژه استارگیت امارات می‌تواند به پیشرفت‌هایی در زمینه‌های متنوعی مانند داروسازی، آموزش شخصی‌سازی‌شده و انرژی پایدار منجر شود. او از عبارت «پیشرفت به نفع کل جهان» استفاده کرده است، اما منتقدان نگران‌ هستند که این نوع همکاری‌ها دریچه‌ای غیرمستقیم برای دسترسی چین به فناوری آمریکایی باشد، به‌ویژه با توجه به روابط نزدیک G۴۲ و برخی نهاد‌های فناوری امارات با ساختار‌های مرتبط با چین. دولت آمریکا نیز نگاه عمل‌گرایانه‌ای به ماجرا دارد.

دیوید ساکس، تزار هوش مصنوعی کاخ سفید گفته است: «این همکاری‌ها متمرکز بر منافع آمریکاست. آنها سرمایه‌گذاری را به سمت زیرساخت‌های آمریکا هدایت و تراز تجاری را تقویت می‌کنند و فناوری آمریکایی را به استاندارد جهانی بدل می‌سازند.»

البته باید یادآور شد که امضای قرارداد با آمریکا نخستین‌ قدم‌های امارات برای پیوستن به هیاهوی پیشرفت در زمینه فناوری و هوش مصنوعی نیست و این کشور در قالب سند ملی توسعه هوش مصنوعی هدف‌گذاری بلندپروازانه‌ای را تا سال ۲۰۳۱ دنبال می‌کند؛ هدفی که اساس آن بر قرار گرفتن در میان پنج کشور پیشتاز جهان در توسعه و به‌کارگیری و تنظیم مقررات فناوری‌های هوش مصنوعی سوار است و بخشی از راهبرد کلان ابوظبی برای گذار از اقتصاد متکی به نفت و استقرار الگوی اقتصاد دانش‌بنیان محسوب می‌شود.

بر این اساس، امارات در سال ۲۰۱۷ نیز به عنوان نخستین کشور جهان اقدام به انتصاب وزیر هوش مصنوعی کرد؛ گامی نمادین، اما معنادار که نشان از عزم ساختاری برای هدایت سیاست‌های فناورانه داشت. کارشناسان معتقدند که این سیاستگذاری‌های امارات را نمی‌توان صرفا در چارچوب رقابت در زمینه فناوری تفسیر کرد. تلاش امارات برای تبدیل‌ شدن به یکی از قطب‌های اصلی هوش مصنوعی در جهان، بخشی از یک بازتعریف کلی‌تر از قدرت در عصر پساصنعتی است؛ عصری که در آن مزیت ژئوپلیتیک نه با نفت و نیروی نظامی، بلکه با ظرفیت تولید دانش، مالکیت داده و مهارت در مهندسی الگوریتم‌ها تعیین می‌شود.

نقشه هوش مصنوعی در خاورمیانه
البته امارات در خاورمیانه تنها کشوری نیست که در زمینه هوش مصنوعی و فناوری گام‌های بلندی برداشته است و ‌در حالی که جهان به ‌سوی اقتصادهای تکنولوژی‌محور حرکت می‌کند، کشورهای خاورمیانه نیز - که سال‌ها به نفت و گاز به عنوان موتور محرک توسعه تکیه داشتند- اکنون به‌دنبال بازتعریف جایگاه خود در نظم جدید دنیای فناوری هستند. در این میان هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشران‌های اصلی انقلاب صنعتی چهارم به کانون تمرکز بسیاری از دولت‌های منطقه تبدیل شده است. در این راستا، در عربستان سعودی هوش مصنوعی به عنوان بازوی اصلی تحقق چشم‌انداز «سعودی ۲۰۳۰» شناخته می‌شود. این کشور با راه‌اندازی مرکز ملی داده و هوش مصنوعی (NCAI) و پروژه‌های عظیمی مانند شهر آینده‌نگر NEOM تلاش دارد نقش یک بازیگر تکنولوژیک مستقل را ایفا کند. تمرکز عربستان بیشتر بر زیرساخت‌های شهری، اتوماسیون و توسعه شهرهای هوشمند است. همچنین برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی و همکاری با شرکت‌هایی مانند Google Cloud و IBM نیز در دستور کار قرار گرفته است.

در این میان قطر مسیر متفاوتی را انتخاب کرده است. این کشور کوچک اما ثروتمند با تمرکز بر پژوهش و آموزش، به‌ویژه در زمینه پردازش زبان طبیعی عربی و کاربردهای پزشکی هوش مصنوعی، در حال ساختن برند علمی خود است. موسساتی نظیر QCRI و دانشگاه‌های پیشرفته مرکز ثقل این رویکرد هستند. همچنین استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی برای مدیریت جامع بازی‌های جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ نیز تجربه‌ای واقعی برای قطر در کاربردهای میدانی این فناوری فراهم کرد. همچنین ترکیه نیز با تمرکز بر کاربردهای نظامی، به‌ویژه توسعه پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی و سامانه‌های بینایی ماشین، در حال پیشروی است و پروژه‌هایی در شرکت‌های دفاعی مانند Aselsan و Havelsan و همکاری با دانشگاه‌های فنی، این کشور را به بازیگر نوظهور هوش مصنوعی در شرق مدیترانه تبدیل کرده است.

وضعیت ایران در حوزه هوش مصنوعی اما ترکیبی از پیشرفت‌های علمی قابل‌ توجه و چالش‌های ساختاری جدی است؛ به این معنا که از یکسو با برخورداری از ظرفیت علمی غنی و منابع انسانی متخصص یکی از تولیدکنندگان اصلی دانش در حوزه هوش مصنوعی در منطقه به‌شمار می‌رود و از سوی دیگر در بهره‌برداری صنعتی، تجاری‌سازی فناوری و شکل‌دهی به اکوسیستم نوآوری در این حوزه با چالش‌هایی ساختاری و مزمن مواجه است.

آمارها حاکی از آن هستند که ایران در دهه گذشته همواره در بین ۱۵ کشور اول دنیا از نظر تعداد مقالات پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی قرار داشته است و همچنین برخی پژوهشگاه‌ها و مراکز خصوصی در حوزه‌هایی مانند پردازش زبان فارسی، تحلیل داده‌های پزشکی و روباتیک به دستاوردهای قابل‌توجهی رسیده‌اند. با این حال مسیر انتقال دانش به صنعت در کشور ما همچنان با موانع جدی مواجه است. نبود سیاست‌های پایدار برای حمایت از تجاری‌سازی، ضعف پیوند میان دانشگاه و بازار و کمبود سرمایه‌گذاری خطرپذیر باعث شده است که بسیاری از ایده‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی هرگز به مرحله پیاده‌سازی عملی یا تولید انبوه نرسند.

علاوه بر این، تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت دسترسی به سخت‌افزارهای پیشرفته مانند پردازنده‌های گرافیکی مخصوص هوش مصنوعی و محرومیت از خدمات پلتفرم‌های ابری جهانی، مسیر رشد شرکت‌های فناوری را دشوار کرده است. همچنین طبق گزارش جدید موسسه آکسفورد ایران با امتیاز ۴۳.۸۸در رتبه ۹۱ جهان از نظر آمادگی دولت‌ها برای استفاده از هوش مصنوعی قرار گرفته است و در مجموع در نقشه هوش مصنوعی خاورمیانه بیش از آنکه یک بازیگر برجسته باشد، یک ظرفیت نهفته و بالقوه است.