نهادینه شدن سیاست نگاه به شرق

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در ۱۱ اکتبر برای اولین بار با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد و به او اطمینان داد که روابط دو کشور خوب است و بهتر می‌شود. پزشکیان در دیدار با پوتین در ترکمنستان در حاشیه نشست آسیای مرکزی گفت: «ایران و روسیه ظرفیت‌‌های دوجانبه و مکمل خوبی دارند و می‌توانند به یکدیگر کمک کنند.» پوتین نیز خاطرنشان کرد که دو کشور در سطح بین‌المللی با یکدیگر همکاری می‌کنند و ارزیابی‌‌ها و رویکردهای مشترکی در مورد مشکلات جهانی دارند. به گزارش مرکز استیمسون، پزشکیان تنها یک ماه پیش در سازمان ملل متحد در نیویورک حضور داشت و در آنجا برنامه‌‌های متعددی برای روابط بهتر ایران با غرب ارائه داد.
اما اظهارات اخیر او در چارچوب روابط نظامی رو به رشد ایران با روسیه است که هم محصول تحولات خارجی است و هم از یک رقابت سیاسی داخلی ناشی می‌شود. در بحران کنونی خاورمیانه، روسیه از ایران و اسرائیل خواسته است تا خویشتنداری کنند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ۲ اکتبر به خبرنگاران گفت: «ما از همه طرف‌ها در برابر آنچه در حال رخ دادن است، خواستار خویشتنداری هستیم.» پس از ارسال نزدیک به ۲۰۰ موشک بالستیک از سوی ایران در پی یک سری ترور مقامات ارشد ایرانی و متحدان توسط اسرائیل، روسیه نگرانی‌های جدی در مورد انتقام پیش‌بینی‌شده اسرائیل دارد اما هنوز مشخص نیست که روسیه برای حمایت از ایران در صورت وقوع جنگ گسترده‌‌تر بین ایران و اسرائیل چه خواهد کرد؛ آن هم در حالی که نزدیک به یک میلیون نفر از مردم روس‌‌تبار در اسرائیل زندگی می‌کنند.
به ادعای برخی تحلیلگران، تغییر رویکرد ایران به سمت رابطه نزدیک‌تر با روسیه در تضاد با دیدگاه «نه شرقی، نه غربی» است. در اوج انقلاب، زمانی که نیروهای شوروی در سال ۱۹۷۹ به افغانستان حمله کردند، ایران، اتحاد جماهیر شوروی را «متجاوز» خواند. افزایش روابط با روسیه در میان ایرانیان بحث‌برانگیز است. خصومت با روسیه ریشه تاریخی دیرینه‌‌ای در ایران دارد که به رقابت بین امپراتوری‌های رقیب و جذب روسیه از بخش‌های بزرگ امپراتوری ایران برمی‌گردد. در طول جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی نیز جذابیت چندانی برای ایران نداشت.
اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و گسترش نفوذ آمریکا در خاورمیانه در دهه ۱۹۹۰، مسکو کمتر مورد اعتراض تهران قرار گرفت. روسیه به برنامه هسته‌ای ایران کمک کرد و به عنوان شریک مناسب برای مقاومت متقابل در برابر فشارهای اقتصادی و نظامی آمریکا و متحدانش در نظر گرفته شد. با همکاری روسیه و ایران برای نجات بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه از شورش مورد حمایت ایالات متحده و کشورهای مسلمان سنی، همکاری طرفین عمیق‌تر شد. جنگ در اوکراین، همراه با ادامه تحریم‌های غرب علیه ایران، این همسویی را بیشتر کرده است. به گفته بخشی از دولت ایران، مخالفت غرب با ایران مخالفتی ماهوی، اساسی و مبتنی بر ماهیت جمهوری اسلامی است. غرب هرگز خواهان یک ایران قدرتمند نبوده و هرگز ایران قدرتمند را تحمل نخواهد کرد، بلکه بر اساس دیدگاه این اردوگاه به دنبال سرنگونی آن است.بر همین اساس مقامات ارشد ایران معتقد هستند که روابط با شرق باید جهت‌گیری اصلی سیاست خارجی باشد.
به گفته این مقامات حتی زمانی که ایران به غرب کمک کرده، مانند کمک به آمریکا برای سرنگونی طالبان در افغانستان در سال ۲۰۰۱، به عنوان عضوی از «محور شرارت» شناخته می‌شود. به همین ترتیب، برنامه جامع اقدام مشترک ۲۰۱۵ (برجام) نتایج خوبی برای ایران نداشت. دولت دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد و تحریم‌های اقتصادی را دوباره اعمال کرد. در حالی که برخی در ایران و آمریکا برجام را سرآغاز آب شدن یخ مناسبات طرفین می‌‌دانستند، اما برخی نیز در ایران این توافق را راهی برای تبدیل موضوع هسته‌‌ای از یک موضوع سیاسی به یک موضوع فنی عنوان کرده و معتقد بودند به عنوان بستری برای بهبود روابط غرب با ایران در زمینه‌‌های دیگر نیست.
خروج ترامپ از برجام باعث شد تا مخالفان این توافق، اعتماد به غرب را «دیپلماسی التماسی» توصیف کنند. به ادعای مرکز استیمسون، مقامات ایران جنگ در اوکراین را فرصتی برای افزایش وابستگی مسکو به تهران و همچنین دریافت فناوری نظامی پیشرفته روسیه مانند جنگنده‌‌های سوخو ۳۵ و سامانه موشکی دفاعی اس-۴۰۰ می‌‌دانند. ایران سه خط گسل ژئوپلیتیک را می‌بیند که خاورمیانه، اروپای شرقی و حاشیه غربی چین را به هم متصل می‌کند و معتقد است که غرب به دنبال تسلط بر هر سه منطقه است. از دیدگاه ایران، روسیه قطب مهمی در برابر هژمونی آمریکاست.جنگ غزه نیز ایران و روسیه را به هم نزدیک‌تر کرده است.
ماهیت وحشیانه واکنش اسرائیل به حمله حماس در ۷ اکتبر گذشته و شکست آمریکا در دستیابی به آتش‌بس، این پیام را تقویت کرده است که واشنگتن نمی‌تواند ثبات را در خاورمیانه تضمین کند. همسویی در روایت‌ها و برداشت‌ها بین ایران و روسیه فراتر از غزه است. این بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر با هدف تبدیل نظم جهانی به ساختاری چندقطبی‌تر است، که در آن سلطه غرب مورد مناقشه قرار می‌گیرد و مراکز قدرت جایگزین، مانند ایران و روسیه، نقش برجسته‌تری ایفا می‌کنند. در نشست اخیر نمایندگان امنیتی کشورهای بریکس در روسیه، ایران پیشنهاد تشکیل «کمیسیون امنیتی بریکس» برای همکاری در زمینه‌‌های صلح و امنیت بین‌المللی و مقابله با تهدیدهای مشترک جهانی را ارائه کرد.
روابط رو به رشد ایران با روسیه تاکنون تحت‌تاثیر تغییرات سیاسی داخلی قرار نگرفته است. پس از انتخاب پزشکیان اصلاح‌طلب در تابستان امسال، ناصر کنعانی، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران، به مسکو اطمینان داد که سیاست «نگاه به شرق» استراتژیک است و نه تاکتیکی. پزشکیان در مقاله نظری که در یک روزنامه منتشر شد، تاکید کرد که روابط با روسیه و چین برای دولت او محوریت دارد و هرگونه تنش‌زدایی با غرب، به آن معنا نیست که ایران در حال تغییر جهت‌گیری اساسی خود است.
پوتین در دیدار با علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی در حاشیه اجلاس سران بریکس، با قدردانی از دیدگاه دولت جدید ایران، ابراز خوشحالی کرد که همکاری با روسیه در اولویت دولت پزشکیان است. وی البته پیشرفت روابط تهران با مسکو در سال‌های اخیر را مرهون حمایت آیت‌الله خامنه‌‌ای رهبر معظم ایران دانست. توافق احتمالی راهبردی بلندمدت با روسیه، عضویت در سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس، سیاست نگاه به شرق را در ساختار تصمیم‌گیری این کشور نهادینه کرده است.
با این حال، اختلاف‌نظر نسبت به این همسویی در ایران وجود دارد. در واقع، بسیاری به یاد دارند که روسیه در گذشته از تحریم‌‌های سازمان ملل علیه ایران و ادعاهای امارات متحده عربی درباره سه جزیره در خلیج فارس که از دهه ۱۹۷۰ تحت کنترل ایران هستند، حمایت کرده است.
مسکو همچنین در مذاکرات سال ۲۰۲۲ که با تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین قطع شد، از احیای برجام جلوگیری کرد. در آن زمان، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، خواسته‌های جدیدی را مطرح و تاکید کرد که هرگونه تحریم آمریکا علیه روسیه بر سر اوکراین، بر روابط اقتصادی روسیه و ایران و سرمایه‌گذاری مندرج در برجام تاثیری نخواهد گذاشت. همچنین اخیرا، روسیه با نادیده گرفتن منافع ایران در قفقاز جنوبی و حمایت از ایجاد کریدوری بین آذربایجان و ترکیه که مرز زمینی ایران با ارمنستان را قطع می‌کند، خشم ایرانیان را برانگیخته است.
در حال حاضر موضع تهران در قبال روسیه ضعیف به نظر می‌رسد. اما در عین حال، مسکو می‌ترسد که ایران به دنبال بهبود روابط با غرب باشد و به ضرر روسیه تمام شود. برای روسیه، روابط نزدیک‌تر با ایران با هدف افزایش فشار بر آمریکا و ایجاد جبهه متحد عملی علیه این کشور از دریای سیاه تا خلیج فارس ضروری است‌. به‌رغم شکاف‌های گاه و بیگاه بین تهران و مسکو مانند بحث کریدور زنگزور بین آذربایجان و ترکیه، اما همکاری‌‌ها بر اساس دیدگاه مشترک از نظام بین‌المللی و درک مشترک از تهدیدهای متقابل ادامه دارد.