سراب ۱۵ میلیون توریست

در جلسه یکشنبه ۳۰ مهر ۱۴۰۲ مجلس شورای اسلامی با موضوع رسیدگی به گزارش کمیسیون تلفیق لایحه برنامه هفتم توسعه تعداد گردشگران ورودی ایران تا سال ۱۴۰۶ حدود ۱۵ میلیون نفر برآورد شد. عددی که این روزها سید‌رضا صالحی‌امیری وزیر میراث فرهنگی، ‌گردشگری و صنایع دستی نیز بار دیگر بر آن تاکید کرده است. البته این عدد با سند چشم‌انداز ۲۰ ساله فاصله دارد. بر اساس این چشم‌انداز قرار بود ایران تا سال ۱۴۰۴ پذیرای ۲۰ میلیون توریست خارجی باشد.
آمارهای رسمی که چندان هم به‌روز نیستند، رقم بالای ۵ میلیون را برای توریست ورودی اعلام کرده‌اند. در حالی که کارشناسان معتقدند این عدد ناخالصی زیادی دارد و باید از آن مهاجران کشورهای همسایه که برای کار به ایران مراجعه می‌کنند، ‌ سفرهای تجاری و سیاسی و... را جدا کرد‌. به گفته این کارشناسان عدد واقعی گردشگران ورودی ایران حدود ۳میلیون نفر است. اگر عدد ۱۵ میلیون را با ۳میلیون مقایسه کنیم به تفاوت ۱۲ میلیون می‌رسیم، ‌ حتی آمارهای رسمی را معیار بگیریم باز هم اختلاف حدود ۱۰ میلیونی را شاهدیم، آیا در این ۳سال می‌توان چنین جهشی را در توریسم ورودی داشت؟ چگونه می‌توان در شرایط کنونی منطقه و سایر مسائلی که کشورمان با آن مواجه است، ‌ تعداد توریست‌های خارجی را سه برابر کرد؟ آیا مشکل ایران در جذب توریست‌های خارجی به انتخاب کشورها برمی‌‌گردد که وزرای مختلف، ‌ کشورهای هدف را تغییر می‌دهند یا چالش را باید در مقوله دیگری جست‌وجو کرد؟ چقدر گردشگری داخلی توان آن را دارد تا زمینه را برای ورود گردشگر خارجی مهیا کند؟

اولویت توریسم داخلی به گردشگری ورودی
فرانسه، آمریکا و ترکیه سه کشور پیشتاز درحوزه توریسم هستند. در سال ۲۰۲۳، شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) رشد قابل‌توجه بخش گردشگری و سفر در فرانسه را اعلام کرد. سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی با رشد سالانه ۶‌درصد به رکورد ۲۴۶ میلیارد یورو رسید، که نشان‌دهنده ۸.۸‌درصد از کل تولید اقتصادی فرانسه است. تحقیقات انجام‌شده نشان داد که این بخش در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۷۲‌هزار شغل جدید ایجاد کرده و مجموع فرصت‌های شغلی را در این بخش به حدود ۲.۹ میلیون نفر رسانده است (۴.۷‌درصد بالاتر از سطح سال ۲۰۱۹). درآمد حاصل از بازدیدکنندگان بین‌المللی در فرانسه ۶۶.۷ میلیارد یورو بود، در حالی که هزینه‌های مسافران داخلی با رسیدن به ۱۳۵ میلیارد یورو، از رکوردهای سال ۲۰۱۹ به ترتیب ۱ و ۳‌درصد پیشی گرفت. پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال ۲۰۲۴ به حدود ۱۳۸.۸ میلیارد یورو برسد، که نشان‌دهنده رشد پایدار و احیای قوی گردشگری داخلی است. طبق داده‌های موسسه آمار ترکیه هزینه‌های گردشگران داخلی در ترکیه در سال گذشته به ۲۲۹.۸ میلیارد لیر ترکیه رسید، که نسبت به سال ۲۰۲۲ افزایش چشمگیر ۱۰۱ درصدی را نشان می‌دهد. این آمار نشان‌دهنده رشد قابل‌توجه گردشگری داخلی در کنار بازیابی گردشگری بین‌المللی پس از همه‌گیری کووید-۱۹ است. این روند بهبود در هزینه‌ها و مسافرت‌های داخلی نقش مهمی در حمایت از بخش گردشگری ترکیه دارد و بازتابی از افزایش تمایل مردم به سفر و اقامت در داخل کشور است. در سال ۲۰۲۳، سهم این صنعت از تولید ناخالص داخلی ترکیه به بیش از ۱.۷ تریلیون لیر ترکیه رسید که این رقم از سطح قبل از پاندمی نیز فراتر رفت. در ایالات متحده فرصت‌های زیادی برای سفر داخلی از سفرهای ساحلی در کالیفرنیا تا کوهنوردی در رشته‌کوه‌های آپالاشین وجود دارد. در سال ۲۰۲۲، هزینه‌های سفر داخلی در ایالات متحده به نزدیک ۹۲۰ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال گذشته که ۸۶۸ میلیارد دلار بود، افزایش نشان می‌دهد. علاوه بر افزایش هزینه‌های سفر داخلی، سهم بزرگسالان آمریکایی که از اکتبر ۲۰۲۲ تا ژوئیه۲۰۲۳ به سفرهای داخلی پرداخته‌اند، نیز افزایش یافت. در ژوئیه ۲۰۲۳، ۳۹‌درصد از بزرگسالان آمریکایی اعلام کردند که در ماه گذشته به سفر داخلی رفته‌اند. همچنین نزدیک به ۸۰‌درصد از بزرگسالان آمریکایی اعلام کردند که در ۱۲ ماه آینده برنامه‌ریزی برای سفرهای تفریحی داخلی دارند. اگرچه بیشتر آمریکایی‌ها برای تفریح به سفرهای داخلی می‌روند، اما افرادی هستند که عمدتا برای کار سفر می‌کنند. سفرهای کاری حدود ۱۶‌درصد از کل سفرهای داخلی در ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می‌دهد. در همین حال، ۸۴‌درصد باقی‌مانده از سفرهای داخلی ایالات متحده برای تفریح بوده است.

حذف سفر از سبد خانوار ایرانی
در ایران شرایط صنعت گردشگری چطور است؟ بنا به گفته عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی و گردشگری دولت پیشین درآمد گردشگری دولت سیزدهم در ۲ سال، ۸.۷ میلیارد دلار است. یک سال قبل علی‌اصغر شالبافیان معاون گردشگری وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام کرده بود بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری، ایران در سال گذشته ۶.۲ میلیارد دلار از جذب گردشگر ورودی درآمد کسب کرده است. اگر این اعداد را با کشورهای پیشتاز مقایسه کنیم سهم و جایگاه کشورمان در این بازار به خوبی مشخص است. برای رفع این چالش به نظر می‌رسد باید سراغ همان راهکاری رفت که کشورهای موفق در حوزه توریسم داشته‌اند. آنها گردشگری داخلی را جدی گرفته و با برنامه‌ریزی و رونق آن سبب شده‌اند زیرساخت‌ها در این حوزه تقویت شده و در نهایت با مساعد شدن شرایط، گردشگران خارجی نیز از امکانات مرتبط با آن بهره‌مند شده‌اند، موضوعی که به نظر می‌رسد از سمت سیاستگذاران گردشگری در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است و در همین راستا تمرکز خود را بر توریسم خارجی قرار داده‌اند.
آمارهای منتشر‌شده از سوی مرکز آمار نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰، از ۲۴ میلیون و ۶۳۸‌هزار و ۶۴۹ سفر داخلی نزدیک به ۶۰‌درصد کمتر از ۲۴ ساعت بوده و نیازی به اقامت شبانه نداشته است. اگر این عدد را در کنار حذف سفر از سبد مصرف ۷۰‌درصد خانوارهای ایرانی بگذاریم، ‌ وضعیت توریسم داخلی در ایران بیش از پیش مشخص می‌شود.
آمارهای این مرکز همچنین نشان می‌دهد از میان ۴۲‌درصد گردشگرانی که سفرشان بیش از ۲۴ ساعت طول کشیده و نیاز به اقامت شبانه داشته‌اند، ‌ بیشترین محل اقامت خانه اقوام و آشنایان بوده است، ‌ عدد مربوط به این گزینه ۶۵‌درصد است. برخلاف آمریکایی‌ها که ۱۶ درصدشان با انگیزه کار سفر می‌کنند در ایران ۱۶‌درصد سفرها با انگیزه تفریح بوده و ۱۰‌درصد هم به واسطه درمان سفر کرده‌اند. سهم سفرهای زیارتی نیز به ۴‌درصد می‌رسد. آمارهای این مرکز در موضوع اقامت هم نشان می‌دهند که ۷۶‌درصد خانوارهای ایرانی در سفرهای داخلی خانه بستگان و آشنایان، ۱۲‌درصد ویلا و آپارتمان شخصی، ۶‌درصد ویلا و آپارتمان اجاره‌ای، ۳‌درصد اقامتگاه عمومی، یک‌درصد چادر و کمپ شخصی، یک‌درصد اقامتگاه سازمانی و ۲‌درصد سایر اقامتگاه‌ها را انتخاب کرده‌اند.

ساخت هتل جدید برای کدام مسافر؟
وزیر گردشگری در دولت چهاردهم از تقویت زیرساخت‌ها به‌ویژه هتل‌های چندستاره به عنوان عاملی برای جذب توریست خارجی نام می‌برد‌، ‌ اما به این گزاره چند اشکال وارد است‌، اولین آنها این است که آیا هتل‌های موجود در شرایط خوبی به لحاظ پذیرش مسافر قرار دارند؟ داده‌های مرکز آمار نشان‌دهنده آن است که به لحاظ شرایط تورمی و... ایرانی‌ها تمایل زیادی به استفاده از هتل ندارند و از سوی دیگر گروهی از توریست‌های خارجی هم اقامتگاه‌های بوم‌گردی را برای آشنایی با فرهنگ ایران ترجیح می‌دهند. در این شرایط که زمانی که مخاطب برای این مراکز اقامتی از سوی بخش اصلی بازار گردشگری وجود ندارد، ‌ ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در بخش هتلداری بسیار دشوار خواهد بود. حتی در موضوع اقامتگاه بوم‌گردی هم شرایط چندان مساعد نیست. به گفته یک کارشناس گردشگری در سال ۱۴۰۲ پانصد تا هفتصد اقامتگاه از این کسب و کار خارج شده و در مقابل تنها۲۰۰ تا ۳۰۰ اقامتگاه اضافه شده‌اند، ‌ این در حالی است که برخی از صاحبان اقامتگاه‌های بوم‌گردی هم هشدار داده‌اند که با ادامه این وضعیت، ‌ بخش بزرگ‌تری از صاحبان این کسب و کار از بازار توریسم خارج می‌شوند همچنان که هتلداران و... نیز در این زمینه دغدغه‌های خود را با وزیر فعلی و پیشین در میان گذاشته‌اند. با نگاهی به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد باید متولی توریسم، سراب ۱۵میلیون توریست خارجی را کنار بگذارد یا برای رسیدن به این چشم‌انداز، اولویت را گردشگری داخلی قرار دهد، شیوه‌ای از توریسم که ارتباط زیادی به برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در وزارتخانه گردشگری و رایزنی با سایر وزارتخانه‌ها برای بهبود اوضاع اقتصادی و تغییر در سیاست خارجی دارد. تا زمانی که توریسم داخلی رونق نیابد و سفر نتواند سهمی مقبول در سبد خانوارها داشته باشد، توریسم خارجی نیز رونق نخواهد یافت و در صورت ورود گردشگران خارجی آنها با چالش‌های مختلف هم در بخش زیرساخت‌ها و هم در بخش خدمات مواجه می‌شوند.