ریاض میز مذاکره ایران و آمریکا را می‌چیند؟

در فوریه ۱۹۴۵، فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، پس از بازگشت از کنفرانس یالتا، برای دیدار با عبدالعزیز بن سعود، بنیان‌گذار پادشاهی مدرن عربستان سعودی، در «دریاچه تلخ بزرگ» در امتداد کانال سوئز، تلاش زیادی کرد. فرانکلین روزولت شاید اولین رئیس‌جمهور ایالات متحده بود که شیفته خاندان سعودی، تحت تاثیر ذخایر نفتی آنها، شد. وی اما آخرین سیاستمدار شیفته سعودی‌ها در واشنگتن نبود.

ریاض میز مذاکره ایران و آمریکا را می‌چیند؟
شش نفر از جانشینان او میزبان پادشاهان سعودی در واشنگتن بودند. اما شاید رابطه هیچ رئیس‌جمهوری با یک مقام عالی‌رتبه سعودی به اندازه رابطه دونالد ترامپ، رهبر فعلی کاخ سفید، با محمد بن‌سلمان، ولیعهد چهل‌ساله عربستان که این هفته به واشنگتن رفته، پر از چالش‌ها و اهمیت‌های ژئوپلیتیک،‌ به‌خصوص در قبال ایران، نباشد.

سفری در میانه تنش‌ها
محمد بن‌سلمان روز سه‌شنبه ۱۸ نوامبر برای دیدار با دونالد ترامپ وارد کاخ سفید شد و مورد استقبال ویژه‌ای قرار گرفت. یک گروه موسیقی نظامی نیز برای بن‌سلمان در محل حاضر بود و استقبال با پرواز جنگنده‌ها انجام شد. فاکس نیوز استقبال ترامپ از بن‌سلمان را که شامل پرواز جنگنده‌ها بر فراز آسمان بود، «استقبالی بی‌نظیر از رهبر عربستان سعودی در کاخ سفید» توصیف کرد. این سفر در حالی انجام شد که منطقه طی ماه‌های اخیر بحران‌های فراگیری را از سر گذرانده است؛ از جنگ ۱۲روزه و تجاوز آمریکا و رژیم صهیونیستی به ایران گرفته تا سطح بالای اختلاف‌ها بر سر پرونده هسته‌ای ایران و فعال‌سازی مجدد مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی.

این در حالی است که ولیعهد عربستان در دیدار با ترامپ گفت: «ما تمام تلاش خود را برای دستیابی به توافق بین ایالات متحده آمریکا و ایران انجام خواهیم داد و معتقدیم که داشتن یک توافق خوب برای آینده ما نیز خوب است و ایران نیز خواستار توافق است.» از سوی دیگر، رئیس‌جمهوری آمریکا در جریان دیدار با ولیعهد عربستان، بار دیگر مدعی شد که ایالات متحده ‌کار بزرگی در نابودی ظرفیت هسته‌ای ایران انجام داده است. بنا به گزارش نیویورک تایمز، وی در این نشست همچنین گفت که دو طرف پیش از جنگ نیز امکان دستیابی به توافق را داشتند، اما این امر محقق نشد. ترامپ در ادامه مدعی شد: «آنها شاید در ظاهر چیز دیگری بگویند، اما واقعیت این است که به‌شدت خواستار توافق هستند. فکر می‌کنم اتفاقی رخ خواهد داد.»
از یاد نباید برد که سفر بن‌سلمان در حالی به آمریکا صورت گرفت که روز دوشنبه ۲۶ آبان این مقام سعودی یک پیام کتبی از ‌مسعود پزشکیان،‌ رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، دریافت کرد. طبق گزارش خبرگزاری عربستان (واس)، این پیام در جریان دیدار ‌علی‌رضا رشیدیان‌ رئیس سازمان حج و زیارت ایران با ‌عبدالعزیز بن‌سعود بن‌نایف بن‌عبدالعزیز، وزیر کشور عربستان، به طرف عربستانی تحویل داده شد. با وجود گمانه‌زنی‌ها درباره محتوای این نامه، روز چهارشنبه ۲۸ آبان، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در مورد پیام ارسالی از سوی رئیس‌جمهور کشورمان به ولیعهد عربستان و ارتباط آن با سفر ولیعهد سعودی به آمریکا گفت: «پیام رئیس‌جمهور به ولیعهد عربستان که توسط رئیس جدید سازمان حج و زیارت کشورمان تسلیم شده است، صرفا محتوای دوجانبه داشته و حاوی قدردانی جمهوری اسلامی ایران از عربستان به‌خاطر خدمات ارائه‌شده به حجاج ایرانی در جریان مراسم حج سال گذشته و اهمیت استمرار همکاری‌ها و هماهنگی‌ها برای برگزاری موفق مراسم حج امسال بوده است.» سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به سوال خبرنگاران راجع به ادعای رئیس‌جمهور آمریکا درباره مذاکره با ایران، گفت: «در حال حاضر هیچ فرآیند مذاکراتی بین ایران و آمریکا وجود ندارد.»

وساطت بن‌سلمان
برخی تحلیل‌ها حاکی از آن بوده که محمد بن‌سلمان چه‌بسا در دیدار با ترامپ خواستار آن شده که مذاکرات با ایران در اسرع وقت از سر گرفته شود و حتی عربستان می‌تواند نقش میانجی را در این زمینه ایفا کند، هرچند احتمالا عمان میزبان گفت‌و‌گو‌های احتمالی خواهد بود. این در حالی است که پیش از شروع مذاکرات میان ایران و آمریکا در دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ، سی‌ان‌ان از تمایل عربستان برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا خبر داده بود. اندیشکده شورای آتلانتیک طی گزارشی در این رابطه عنوان کرد: برای درک اینکه چرا دستیابی به یک توافق هسته‌ای با ایران باید دست‌کم از نگاه سعودی‌ها بخش اساسی دیدار با دولت ترامپ باشد، باید به پایان جنگ ماه ژوئن امسال میان ایران و اسرائیل بازگشت. جنگ ۱۲روزه بدون هیچ توافق هسته‌ای میان واشنگتن و تهران پایان یافت و ایران پس از آن به بازسازی توان نظامی خود پرداخته است. علاوه بر این، می‌توان گفت این جنگ امید‌ها برای دستیابی به توافق هسته‌ای را نیز تخریب کرده و بی‌اعتمادی میان حکومت ایران و دولت آمریکا را عمیق‌تر کرده است.

این گزارش در ادامه عنوان کرد که عدم تسلیم ایران در برابر غرب و احتمال شعله‌ور شدن دور دیگر درگیری‌ها، کشورهای حوزه خلیج فارس را نگران کرده است، چراکه بسیاری هشدار می‌دهند که نزاع مجدد می‌تواند آنها را نیز درگیر کند. همین نکته سبب شده که گمانه‌زنی‌ها درباره نقش بن‌سلمان به‌عنوان میانجی و عامل تنش‌زا میان طرفین بالا بگیرد. 

در همین رابطه اندیشکده کارنگی طی گزارشی به تاریخ ۱۸ نوامبر عنوان کرد: محمد بن‌سلمان فقط بر ایالات متحده متمرکز نیست. او درحالی‌که امیدوار است با واشنگتن به یک توافق امنیتی دست یابد، با سایر قدرت‌های بزرگ و کوچک نیز برای گسترش گزینه‌های خود تماس گرفته است. او روابط نزدیکی با روسیه و چین در زمینه هیدروکربن‌ها، نفت و فناوری برقرار کرده است و به دنبال تنش‌زدایی با ایران است تا محیطی امن در خلیج فارس برای برنامه‌های اقتصادی خود ایجاد کند.  این گزارش در ادامه عنوان کرد که بن‌سلمان نگاهی تردیدآمیز به سیاست خارجه آمریکا (مانند خروج یک‌جانبه این کشور از برجام) دارد و نمی‌خواهد به نوک پیکان آمریکا یا اسرائیل علیه ایران تبدیل شود. از سوی دیگر، ممکن است رهبران خلیج فارس به این باور رسیده باشند که گسترش روابط دیپلماتیک با تهران (که در سال‌های اخیر تقویت شده) می‌تواند از عربستان در برابر جنگ آینده بین اسرائیل و ایران محافظت کند.

آمادگی مشروط ایران برای مذاکره
این تحولات در حالی صورت می‌گیرد که ایران تاکید کرده که در صورت رعایت شروط مدنظرش، ابایی از میدان دادن به دیپلماسی ندارد. در همین رابطه، سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، طی مصاحبه‌ای عنوان کرد که ایران مایل است در صورتی که مذاکرات با احترام انجام شود، گفت‌وگوهای هسته‌ای با آمریکا را از سر بگیرد. وی در گفت‌وگو با شبکه خبری سی‌ان‌ان آمریکا گفت که در‌عین‌حال، تهران از موضعی که پیش از حمله آمریکا و اسرائیل در ماه ژوئن داشت، عقب‌نشینی نخواهد کرد. وی در این مصاحبه‌ اختصاصی که در تهران انجام شد، گفت: «آن‌ها باید نخستین گام را بردارند تا نشان دهند آماده‌اند بر اساس شرایطی که ما تعیین کرده‌ایم، با ما وارد تعامل شوند. این کار باید بر‌اساس برابری و احترام متقابل انجام شود. دستور کار نیز باید از پیش آماده شود تا شفافیت در محتوا و روند مذاکرات تضمین شود.»

چنین به نظر می‌رسد که روابط عربستان با آمریکا بدل به کاتالیزوری احتمالی برای کاهش تنش‌ها در منطقه شده است و باید منتظر ماند و دید که آیا گمانه‌زنی‌ها در این رابطه می‌تواند به واقعیت بدل شود یا آنکه باید چشم‌انتظار انتخاب سخت بن‌سلمان میان صلح منطقه و اتحاد با واشنگتن بمانیم.

در گفت‌وگو با یک استاد ژئوپلیتیک دانشگاه بررسی شد

ابتکار ریاض برای مذاکرات تهران و واشنگتن

هم‌زمان با سفر محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی، به واشنگتن و حضور او در کاخ سفید، دونالد ترامپ گفت که «می‌توانم بگویم که آنها [ایرانی‌ها] به‌شدت مشتاق توافق هستند. من کاملا پذیرای آن هستم. ما با آنها در حال مذاکره هستیم و فرآیندی را آغاز کرده‌ایم، و خوب است که با ایران به توافق برسیم». هر چند ساعاتی بعد این خبر توسط اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی، تکذیب شد و او گفت در حال حاضر هیچ فرآیند مذاکراتی بین ایران و آمریکا وجود ندارد. همچنین با توجه به ارسال پیام رئیس‌جمهور ایران به ولیعهد سعودی پیش از سفر به آمریکا، این موضوع مطرح شد که آیا این پیام محتوای خاصی داشته است.

عبدالرضا فرجی‌راد،‌ استاد ژئوپلیتیک دانشگاه، گفت که شاید این پیام بی‌ارتباط با سفر بن‌سلمان به واشنگتن نبوده باشد. همچنین به گفته این کارشناس، صحبت‌های ترامپ درباره مذاکره را می‌توان به نشانه عدم تمایل وی درباره جنگی دیگر با ایران قلمداد کرد. زیرا مخالفان جنگ داخل آمریکا امروز بیش از هر زمانی مخالفت خود را با هر جنگی اعلام می‌دارند. فرجی‌راد تاکید کرد که ریاض و دیگر پایتخت‌های عربی به دنبال این هستند که ایران و آمریکا پای میز مذاکره بنشینند و خطر تنش و جنگ احتمالی کاهش پیدا کند.

جایگاه ایران در سفر محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان، به آمریکا چگونه قابل تعریف است؟
جایگاه ایران این‌گونه قابل تعریف است که پیش از سفر یک پیام از طرف رئیس‌جمهور به ولیعهد عربستان داده شد. البته دولت اعلام کرده که در این پیام از عربستان به دلیل برگزاری مراسم حج تشکر شده، ولی دور از تصور نیست که پیام ارتباطی با سفر داشته باشد. هرچند روز گذشته سخنگوی وزارت خارجه نیز گفت که این پیام صرفا محتوای دوجانبه داشته و حاوی قدردانی جمهوری اسلامی ایران از عربستان به‌خاطر خدمات ارائه‌شده به حجاج ایرانی در جریان مراسم حج سال گذشته بوده است. این در حالی است که نزدیک به شش ماه از بازگرداندن حجاج به ایران زمان سپری می‌شود.

اتفاقا در گفت‌و‌گوهای محمد بن‌سلمان و دونالد ترامپ در اتاق بیضی‌شکل یکی از مسائلی که مطرح شد مساله ایران بود که هم بن‌سلمان به آن پرداخت و گفت ایران می‌خواهد مذاکره کند و به نتیجه برسد و هم ترامپ حرف‌های چند روز پیش را تکرار کرد مبنی بر اینکه ایرانی‌ها دارند با ما مذاکره می‌کنند و یا آماده مذاکره هستند، اما دوست ندارند آن را علنی اعلام کنند. لذا تحرکاتی شروع شده و پیام‌هایی ارسال و دریافت می‌شود؛ حال باید ببینیم که آیا آمریکا حاضر است امتیازاتی بدهد یا بن‌سلمان می‌تواند امتیازات کوچکی در خصوص غنی‌سازی از ایران بگیرد تا مذاکرات آغاز شود یا خیر.

با توجه به گزارش رسانه‌ها مبنی بر تمایل بن‌سلمان به میانجی‌گری، آیا او ابتکار مشخصی برای میانجی‌گری و حل پرونده اتمی ایران دارد؟
ابتکارش می‌تواند همین باشد که ترامپ را راضی کند طرحی حداقلی در رابطه با غنی‌سازی یا طرح کنسرسیوم ارائه کند تا یک گره‌گشایی در مذاکرات صورت بگیرد. هدف اصلی بن‌سلمان این است که منطقه به درگیری دیگری کشیده نشود. همزمان کشورهای عربی مانند عربستان سعودی چندان تمایل ندارند ایران و آمریکا مانند زمان برجام به توافق برسند. یعنی توافقی که طی آن تنش‌ها بین دو طرف کاهش پیدا کند و تهران و واشنگتن بتوانند وارد مرحله توسعه روابط اقتصادی شوند. اعراب بیشتر نگران درگیری بین ایران و اسرائیل یا آمریکا هستند، زیرا این درگیری ممکن است در دور دوم شدیدتر باشد و به خلیج‌فارس هم سرایت کند و این کشورها از قبل این درگیری صدمه ببینند. لذا این احتمال وجود دارد که بعد از سفر بن‌سلمان و بازگشت او به ریاض شاهد تحرکاتی باشیم.

تلاش احتمالی ولیعهد سعودی برای میانجی‌گری میان ایران و غرب چه محورهایی را در بر می‌گیرد؟
به طور کلی ریاض و دیگر پایتخت‌های عربی به دنبال این هستند که ایران و آمریکا پای میز مذاکره بنشینند و خطر تنش و جنگ احتمالی کاهش پیدا کند. آنها معتقد هستند که اگر تهران و واشنگتن پشت میز مذاکره حاضر شوند، تنش‌ها کاهش می‌یابد و شاید هم گفت‌وگویی با آمریکایی‌ها داشته باشند و امتیازاتی به ایران بدهند تا ایران برای گفت‌وگو قانع شود. البته اعراب نیز مانند غربی‌ها نگران وضعیت بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده در ایران هستند. هر چه زمان بیشتر سپری شود این نگرانی هم افزایش می‌یابد و با افزایش نگرانی، احتمال تنش و درگیری‌ هم بین ایران و اسرائیل با مدیریت یا حمایت آمریکا بالا می‌رود.

 با توجه به صحبت‌های ترامپ درباره مذاکره می‌توان گفت که رئیس‌جمهور آمریکا به این نتیجه رسیده که تنش‌زایی و جنگ با ایران بی‌نتیجه است؟
ترامپ نمی‌خواهد وارد درگیری با ایران شود و من اعتقاد ندارم ایالات متحده آمریکا حمله دیگری علیه ایران انجام دهد. اگر هم درگیری با ایران صورت بگیرد، توسط اسرائیل خواهد بود. آمریکا با توجه به شرایط داخلی‌اش نمی‌خواهد در این مسیر گام بردارد، زیرا بسیاری در داخل آمریکا مخالف حمله به ایران بودند. الان هم بین حامیان و مخالفان جنگ در آمریکا اختلافاتی ایجاد شده است. به‌خصوص که به انتخابات سنا هم نزدیک می‌شویم و کمی تورم در آمریکا هست. در نهایت شاید اسرائیل حمله‌ای علیه ایران صورت دهد اما ترامپ خواهان حمله نیست و فقط از آن حمایت خواهد کرد.