پیش‌پرده مذاکراتی ایران و آمریکا

وزیر خارجه ایران روز گذشته در یک مقطع زمانی بسیار حساس و مهم به جده رفت و با مقامات سعودی، از جمله فیصل بن‌فرحان، همتای عربستانی خود، دیدار و رایزنی کرد.
طی چند روز آینده میزبان اولین سفر خارجی رسمی دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکاست و از این رو سفر عراقچی با هدف تقویت و توسعه بیش از پیش روابط دوجانبه، آن هم یک روز پیش از برگزاری دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا، در دستورکار قرار گرفته است. عراقچی قرار است امروز با ویتکاف مذاکره‌کننده ارشد دور چهارم مذاکرات غیرمستقیم را برگزار کنند. مذاکراتی که امروز در یک نقطه‌عطف و تصمیم مهم قرار دارد. عراقچی همچنین عصر دیروز شنبه در اجلاس گفت‌وگوی ایرانی-عربی در دوحه حاضر شد و بر «روابط مستحکم و منافع متقابل» بین دو طرف تاکید کرد.
اهمیت سفر عراقچی به جده از این جهت است که منطقه ظرف روزهای آینده تحولات و رویدادهای مهمی را پیش روی خود دارد که خروجی آن در ترسیم چشم‌انداز خاورمیانه بسیار تاثیرگذار است. سفر وزیر خارجه ایران همچنین سه هفته بعد از سفر غیرمنتظره خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان، به ایران انجام گرفت. سفر وزیر دفاع سعودی به ایران در اواخر فروردین‌ماه پس از حدود ۲۷ سال یک نقطه‌عطف در مناسبات تهران و ریاض بعد از آشتی دیپلماتیک دو کشور در اسفند‌ماه سال ۱۴۰۱به شمار می‌رود. خالد در این سفر با رهبر انقلاب دیدار و پیام مکتوب پادشاه را به ایشان تقدیم کرد. لذا به نظر می‌رسد شاید یکی از دستورکارهای سفر عراقچی به عربستان ارسال پاسخ نامه ایران به ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان سعودی، باشد.

در مسیر ثبات
ایران و عربستان بعد از هفت سال قطع رابطه با میانجی‌گری چین روابط خود را از سر گرفتند و این مناسبات به‌تدریج مسیر خود را به سمت بازسازی بیشتر و همکاری‌های منطقه‌ای به‌ویژه در رابطه با مساله یمن در پیش گرفته است. عدم همراهی ریاض با پروژه فشار حداکثری آمریکا علیه ایران و هشدارهای سعودی نسبت به هرگونه ماجراجویی نظامی علیه تهران نیز بیانگر آن است که امروز عربستان بیش از هر زمانی به دنبال صلح و ثبات در منطقه و پیگیری روابطی بدون تنش با ایران است. درواقع عربستان با تعریف کلان‌پروژه ۲۰۳۰ سودای امنیت و توسعه را در پیش گرفته و بهبود روابط با ایران یکی از مولفه‌های کلیدی برای تحقق این چشم‌انداز آینده‌نگرانه است.

الگوی امنیت‌سازی
در‌عین‌حال همکاری‌های دو کشور در بحث امنیت منطقه نیز حائز اهمیت است. تهران و ریاض این فرصت را دارند که بر اساس تجربه بیش از یک دهه تنش‌ منطقه‌ای با بازی حاصل جمع صفر که عملا هیچ برنده‌ای نداشت، بتوانند در فضای بهبود امنیت منطقه‌ای نیز ورود کنند که گام اول آن مدیریت تنش و گام دوم محدودسازی تنش است. پس از تحقق این دو مولفه است که تهران و ریاض می‌توانند این همکاری‌ها را به یک الگوی امنیت‌سازی منطقه‌ای تبدیل کنند.
حضور وزیر خارجه ایران در چهارمین همایش گفت‌وگوهای ایرانی - عربی با عنوان «روابط مستحکم و منافع متقابل» در دوحه قطر نیز در همین قالب قابل‌بررسی است. این همایش به ابتکار مشترک و مشارکت شورای راهبردی روابط خارجی و مرکز مطالعات الجزیره و با حضور جمعی از مقامات، کارشناسان و پژوهشگران برجسته حوزه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برگزار می‌شود و تا ۲۲ اردیبهشت ادامه دارد. چالش‌های کلیدی غرب آسیا، وضعیت داخلی لبنان، اوضاع سوریه، یمن، مساله فلسطین و چگونگی تقویت همکاری‌های اقتصادی بین ایران و کشورهای عربی از جمله مهم‌ترین موضوعات مورد بررسی در این دور از همایش گفت‌وگوی ایرانی - عربی خواهد بود. چنین نشست‌هایی زمینه همکاری‌های منطقه‌ای کشورهای عربی و ایران را بیش از گذشته فراهم می‌کند.

رایزنی عراقچی و بن‌فرحان
عراقچی عصر شنبه و در جریان سفر به جده عربستان، با فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، دیدار و گفت‌وگو کرد. این دیدار در چارچوب ارتقای روابط با همسایگان به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس و گفت‌وگو درباره همکاری‌های دوجانبه صورت گرفته است. همچنین، طبق عرف دیپلماتیک و به دلیل اهمیت جایگاه همسایگان برای ایران، عراقچی در جریان این دیدار، همتای سعودی را از آخرین روند گفت‌وگوهای غیرمستقیم ایران - آمریکا مطلع کرد. عراقچی همچنین دفتر یادبود وزارت امور خارجه عربستان را امضا کرد.

تهران و ریاض در ریل ثبات‌سازی
سفر وزیر خارجه ایران به جده در تداوم گفت‌وگوها و تبادل‌نظرها بین مقامات عالی ایران و عربستان سعودی بعد از توافق پکن قابل‌ارزیابی است. طی بیش از دو سال گذشته هم مقامات ایرانی به عربستان سفر داشتند و هم مقامات سعودی به تهران. آخرین مورد نیز سفر اواخر فروردین‌ماه خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان سعودی، به ایران بود که بلندپایه‌ترین مقام سعودی به شمار می‌رود که در این دوره بهبود روابط به ایران سفر کرده است. این سفرها می‌تواند به اهمیت بالای این روابط و دغدغه مشترک برای تداوم تفاهمات اولیه صورت‌گرفته بعد از توافق پکن تفسیر شود.
درواقع تهران و ریاض در تلاش هستند تا روند تنش‌زدایی و بهبود تعاملات تداوم داشته باشد و از بازگشت روابط به مرحله پرتنش گذشته جلوگیری شود. همچنین طرفین در نظر دارند که روابط را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی گسترش دهند. اهمیت بیشتر این روابط و سفرها به فضای جدید منطقه‌ای و بین‌المللی بازمی‌گردد؛ در سطح منطقه‌ای یک چهارچوب کلان وجود دارد که مقامات دو کشور سعی می‌کنند در قالب آن گام بردارد و منافع مشترک همدیگر را تامین کنند. این همکاری‌ها در راستای تقویت ثبات منطقه‌ای است که هم تهران و هم ریاض علاقه‌مند به حفظ این ثبات و کاهش درگیری و جنگ در منطقه هستند. به نظر می‌رسد در دوره اخیر اشتراک نظری بین ایران و عربستان سعودی شکل گرفته، به این معنا که عمده کشورهای مسلمان منطقه خواستار تعامل، همکاری و افزایش ثبات در منطقه هستند. در مقابل این رویکرد، اسرائیل قرار دارد که بازیگری تلقی می‌شود که در پی توسعه بی‌ثباتی و تحمیل جنگ و ناامنی به منطقه است.
این دیدگاه مشترک می‌تواند همکاری‌های مهمی را بین تهران و ریاض در خاورمیانه در رابطه با جنگ غزه و لبنان و همچنین درگیری‌های ایران و اسرائیل شکل دهد. ایران با توجه به تحولات چند سال اخیر به این جمع‌بندی رسیده که برای مهار اسرائیل، همکاری با کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌خصوص کشور مهمی مانند عربستان کلیدی است و لذا تعامل با این کشورها را در دستورکار قرار داده است.
از سوی دیگر عربستان نسبت به یک دهه گذشته یک دیدگاه کاملا متفاوت در رابطه با تحولات و ساختار امنیت منطقه‌ای دنبال می‌کند و حفظ تعامل و همکاری با ایران، جلوگیری از هرگونه درگیری جدید و مقابله با اسرائیل را در دستورکار دارد. ضمن اینکه باید در نظر داشت در دوره اخیر بحث توسعه اقتصادی ذیل برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ برای سعودی‌ها بسیار اولویت دارد و آنها معتقد هستند که اگر روندها به سمت نظامی‌گری و توسعه منازعه پیش برود، بسیاری از دستاوردهای یک دهه گذشته در خطر قرار خواهد گرفت. در نهایت سعودی‌ها آگاه هستند که مهمترین بدیل همکاری و توافق، جنگ است و عربستان می‌داند که جنگ می‌تواند فضای منطقه را به سمتی ببرد که برای همه هزینه‌زا خواهد بود.