زنگزور؛ انقلابی ژئوپلتیک در قلب آسیا

کریدور زنگزور نه‌تنها سرزمین‌های آذربایجان را از طریق ارمنستان به یکدیگر وصل می‌کند، بلکه کل مسیر کریدور اوراسیا و ترانس خزر را نیز به‌طور قابل توجهی کوتاه خواهد کرد؛ متغیری که برای حمل و نقل ضروری است و در راستای تحریم‌های اعمالی غرب علیه روسیه قابل تبیین است.

مسیر 40 کیلومتری مورد مناقشه میان مرز آذربایجان و منطقه نخجوان واقع در خاک ارمنستان برای کل منطقه از اهمیت اساسی برخوردار است. این کریدور نه‌تنها سرزمین‌های آذربایجان را از طریق ارمنستان به یکدیگر وصل می‌کند، بلکه کل مسیر کریدور اوراسیا و ترانس خزر را نیز به طور قابل توجهی کوتاه خواهد کرد؛ متغیری که برای حمل‌و‌نقل ضروری است و در راستای تحریم‌های اعمالی غرب علیه روسیه قابل تبیین است.

بی‌دلیل نیست الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان در سخنرانی سالانه‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل، طرح «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) را گامی حیاتی به سوی صلح پایدار در منطقه توصیف کرد و گفت: «یکی از نتایج کلیدی اجلاس واشنگتن، مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی است که عبور بدون مانع از طریق کریدور زنگزور را تضمین و اتصال منطقه‌ای را تقویت می‌کند.» در پشت این عبارات دیپلماتیک، یک واقعیت ساده نهفته است؛ این پروژه اساسا همان چیزی است که باکو از سال ۲۰۲۰ خواستار آن بوده: ارتباط زمینی مستقیم و امن با نخجوان.

از منظر پاشینیان نیز این کریدور فرصتی حیاتی برای تغییر جایگاه ارمنستان و تبدیل این بازیگر به قطب منطقه‌ای پس از سال‌ها رکود اقتصادی و عدم قطعیت ژئوپلیتیکی است. با این‌همه به ادعای ناظران بازگشایی کریدور زنگزور نشان‌دهنده بازگشت استراتژیک آمریکا به منطقه‌ای است که مدت‌ها تحت سلطه روسیه بوده و به طور فزاینده‌ای مورد توجه چین و ایران قرار دارد. همان‌طور که تحلیلگران آمریکایی خاطرنشان کرده‌اند، «آمریکایی‌ها سالانه میلیاردها دلار از این مسیر تجاری جدید درآمد کسب خواهند کرد، در حالی که نفوذ سیاسی و استراتژی روسیه، چین و ایران بر منطقه‌ای که زمانی متعلق به خود می‌دانستند، کم‌رنگ‌تر خواهد شد.»

کریدوری که معادلات از اوراسیا تا مدیترانه را تغییر داد
۸ آگوست، نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف، رهبران ارمنستان و آذربایجان در واشنگتن سندی را امضا کردند؛ امضایی که به معنای نهایی کردن توافق صلح بین دو کشور است.

محتوای اصلی سند مربوط به افتتاح «کریدور زنگزور» است، کریدوری که گشایش آن بدین طریق برای مردمان ارمنستان ناخوشایند است زیرا ردپای باکو در این منطقه را برجسته‌تر کرده و بستر را برای ترانزیت بین مرزهای آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق خاک ارمنستان تسهیل می‌کند. از همین رو پاشینیان ترجیح می‌دهد آن را «کریدور صلح و توسعه» بنامد هرچند فعال‌سازی آن منوط به هماهنگی با کارآفرین‌های آمریکایی است.

بنابراین، یک جاده به طول کمی بیش از ۴۰ کیلومتر می‌تواند چشم‌انداز روابط را نه‌تنها بین ایروان و باکو که قرن‌ها درگیر درگیری در مرزهای اروپا و بین مسیحیان و مسلمانان بوده‌اند، بلکه در سراسر قفقاز و آسیای مرکزی، تا مسیرهای منتهی به خاورمیانه و مدیترانه، به طور دائم تغییر دهد. از همین رو کارشناسان آسیا تاکید دارند، تعریف دیگری از کریدور ارائه شود و از عنوان «کریدور اوراسیا» نیز استفاده گردد.

زلزله‌ای در ژئوپلتیک قلب آسیا
به نوشته اوراسیا ریویو فعلا بزرگراه در حال ساخت در اطراف روستای قرقیزی کوش-دوبو، در مسیر خود به ترکمنستان، از قرقیزستان و ازبکستان عبور خواهد کرد، موازی با بزرگراهی که در حال حاضر در قزاقستان افتتاح شده و مهندسان چینی در حال هدایتش هستند.

بی‌دلیل نیست که رانندگان وسایل حمل‌ونقل تجاری که از این مسیر عبور می‌کنند مدعی‌اند که برای ارتباط برخی از عبارات چینی را یاد گرفته‌اند. در شرایط کنونی مهندسان چینی بارها از طریق دریای خزر با کشتی به آذربایجان رفته و سپس از طریق کریدور ترامپ به ترکیه و اروپا راهی می‌شوند. شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان، خود در نیویورک در دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد که پایان درگیری بین ارمنستان و آذربایجان، با میانجیگری ایالات متحده، «برای کل آسیای مرکزی»، منطقه‌ای که به دریا دسترسی ندارد، «از اهمیت حیاتی برخوردار است». زیرساخت‌های پایانه «کریدور میانی» بین آسیا و اروپا و پروژه ابتکار کمربند و جاده چین، شامل خط آهن برای حمل‌ونقل در مقیاس بزرگ، خطوط لوله گاز و نفت و خطوط فیبر نوری است.

در ارتباط با زنگزور نیز ارمنستان موافقت کرده که به آمریکایی‌ها برای توسعه این گذرگاه و تعریف سیستم‌های ارتباطی حقوق انحصاری 99 ساله اعطا کند؛ حقوقی که در چارچوب سند اجاره زنگزور توسط ایالات متحده قابل‌اعتنا است.

برگ برنده ترکیه
همان‌طور که نیکولا پی. کونتسی، متخصص امور بین‌الملل فعال در بنیاد آسیا و اقیانوسیه کانادا، تشریح کرده، «نفوذ بالقوه کریدور زنگزور از نقطه نظر ژئوپلیتیکی می‌تواند بسیار قدرتمند باشد»، چرا که ایالات متحده عملا روسیه را به عنوان بازیگر اصلی در قفقاز به حاشیه رانده، به ضامن ثبات سیاسی در منطقه تبدیل شده و یک پایگاه کلیدی در مسیر دریای خزر که کلید تجارت گاز و نفت است تعریف کرده است.

با این‌همه آن‌گونه که کونتسی مدعی است، «برگ برنده همچنان در دستان ترکیه خواهد بود که در پشت صحنه، کنشگری فعال است»، آنکارا و باکو به واسطه اتحاد سیاسی-اقتصادی متحد شده و بدین طریق ترکیه در ناتو و در قامت پیوند دهنده مناطق و قاره‌ها نقش برجسته‌ای را ایفا کرده و از «دو قاره‌ای بودن» محدود خود که تاکنون منحصرا در اختیار روسیه بوده، بهره می‌برد. کریدور زنگزور به جای عبور از مسیر 250 کیلومتری آذربایجان و گرجستان، مستقیما وارد خاک ترکیه می‌شود و زمان حمل‌ونقل را ۱۲ تا ۱۵ ساعت کوتاه‌تر کرده و سواحل شرق و غرب را در چارچوب چشم‌اندازی جدید از جنوب اوراسیا، «جنوب بزرگ» واقعی در مقایسه با شمال، بیش از پیش به هم نزدیک می‌کند.

هم‌صدایی رقبا
کریدور زنگزور یا همان کریدور صلح ترامپ، نشان‌دهنده همسویی نادر میان منافع دشمنان و یا به بیانی بهتر رقبای سابق است. به واسطه بازگشایی این کریدور، آذربایجان اتصال زمینی مورد نظر خود را به دست آورده؛ ارمنستان مشارکت اقتصادی و سرمایه‌گذاری غربی را تضمین و ایالات متحده حضور خود را در کریدوری حیاتی و  استراتژیک که اروپا و آسیا را به هم متصل می‌کند، دوباره تثبیت خواهد کرد. در صورت تحقق متغیرهای فوق، مسیر ترامپ (کریدور زنگزور) این پتانسیل را دارد تا نه‌تنها لجستیک منطقه‌ای، بلکه نقشه ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را نیز از نو تعریف کند.