بافت غیراقتصادی قالی‌بافی

صدای غریبانه نقشه‌‌خوان‌‌های قالی‌باف یزدی که دست‌بافته‌‌های آنها در ایران شهره است، همچنان در کوچه پس‌کوچه‌‌های شهر جهانی یزد طنین‌‌انداز است. تا دو دهه قبل میزان صادرات فرش دستباف بیش از ۲ میلیارد دلار بود ولی از سال ۱۳۹۷ به دلیل تحریم‌‌های خارجی و برخی سیاستگذاری‌‌ها از جمله برون‌‌سپاری ارزی، صادرات فرش دستباف به ۵۰ میلیون دلار در سال کاهش یافت.

در کاهش صادرات این هنر‌صنعت فاخر ایرانی، نقش تحریم‌‌ها بسیار پررنگ بوده، به گونه‌‌ای که با تشدید تحریم‌‌های سازمان ملل علیه ایران، ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۲۹۰ میلیون دلار در سال ۹۴ رسید و در ادامه و پس از خروج آمریکا از برجام و قرار گرفتن فرش ایرانی در نخستین فهرست تحریمی دونالد ترامپ، رئیس‌‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، صادرات فرش ایرانی به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار رسید تا جایی که در سال ۱۴۰۱ تنها ۵۰.۷ میلیون دلار از این کالا صادر شده و این روند همچنان ادامه دارد و با وجود کیفیت پایین‌‌تر، رقبایی از کشورهای چین، هند، پاکستان، ترکیه، نپال و مصر جای ایران را در بازارهای جهانی گرفته‌‌اند.گفته می‌شود تولید فرش ۷۰‌درصد ارزش افزوده دارد و صرف‌‌نظر از ارزآوری بالا برای کشور، مهم‌ترین ویژگی این صنعت، اشتغال‌زایی در سطح شهرها و روستاها و درآمدزایی برای خانوارهاست. میزان صادرات فرش دستباف در سال گذشته ۵۰ میلیون دلار اعلام شده که سهم استان‌‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، کرمان، قم و کاشان و یزد بالاتر از بقیه است.
در این میان، فرش دستباف یزد با وجود فراز و نشیب‌‌های زیاد در چند دهه اخیر، همچنان از سالم‌بافت‌‌ترین فرش‌‌های ایرانی محسوب می‌شود. امروز هم دست‌بافته مملو از هنر و عشق یزدی‌‌ها با وجود نشستن غبار غربت بر تار و پود آن، جان دارد و بر تارک تاریخ چند‌هزار ساله شهر خشت و خاطره یزد همچنان می‌درخشد. فرش یزد، عموما با دار عمودی و گره نامتقارن فارسی و دو پوده تولید شده و در ایام گذشته با طرح و نقش هراتی و چهارخانه بافته می‌‌شد، اما پس از ورود طرح‌‌های فرش کرمان، تنوع طرح بیشتری پیدا کرد.
در حال حاضر، طرح‌‌های این قالی‌‌ها، از اصفهان، کرمان و کاشان اقتباس می‌شود و بیشترین تاثیر را از قالی‌‌های کرمان گرفته ‌‌است؛ مخصوصا از زمانی که در بافت قالی، از نقشه استفاده شده است. در قالی یزد، نقش گل‌‌ها با تزئینات هندسی و نقش ترنج و طرح‌‌های باغی متداول‌‌تر است و عموما از رنگ‌‌بندی تیره‌‌تری برخوردار است.
رنگ‌‌های اصلی فرش اردکان و نیز یزد شامل سه رنگ لاکی، سرمه‌‌ای و کرم است و در کنار این رنگ‌‌ها سایر رنگ‌ها چون سبز، فیروزه‌‌ای و خاکی یا مسی هم جلوه‌‌گری می‌کنند. در راستای توسعه دست‌بافته یزدی‌‌ها طی سال‌های اخیر، کارگاه‌‌های متمرکزی در استان یزد ایجاد شده‌‌ و همین موجب شده تا تغییراتی در رنگ‌‌بندی و طرح فرش‌‌های یزدی ایجاد شود و همین موضوع موجب شده فرش یزد، یکی از محبوب‌‌ترین فرش‌‌های ایرانی شود و دلیل آن را کارشناسان، قیمت مناسب و ضخامت بیشتر این فرش نسبت به سایر فرش‌‌های دستباف ایرانی می‌‌دانند.
فرش دستباف یزد در میان ۵ استان برتر
در عین حال، بافندگان فرش دستباف یزد، تولیدکنندگان و کارگاه‌داران این صنعت به مرور پا را فراتر از فروش و بازار داخلی گذاشته و به فکر صادرات افتاده‌‌اند از این رو بیش از گذشته به دنبال سلیقه‌‌یابی و بازاریابی در بازارهای جهانی هستند.
رئیس اتحادیه فرش دستباف یزد درباره جایگاه فرش دستباف این استان گفت: ۱۲ استان در زمینه فرش دستباف مشغول به فعالیت هستند و یزد جزو پنج استان برتر قرار دارد.
علیرضا نیکخواه با بیان اینکه برند اصلی فرش دستباف استان، اردکان است، افزود: فرش استان یزد در سراسر کشور شهرت دارد و هیچ مشکلی در زمینه فروش این فرش نیست، به گونه‌‌ای که همه فرش‌‌های تولیدشده به فروش می‌رود.
وی با اشاره به صادرات ۶۰‌درصد تولیدات استان یزد به کشورهای مختلف و اینکه صادرات فرش دستباف یزد در دهه ۶۰ و اواخر ۷۰ بسیار خوب بوده است، اضافه کرد: یکی از محاسن صادرات، فروش به قیمت بالاست اما فعالان این صنعت در زمینه قیمت با مشکل روبه‌رو هستند.
فعالیت ۱۵۰ کارگاه قالی‌بافی در شهر یزد
به گفته رئیس اتحادیه فرش دستباف یزد، تعداد واحد‌‌های بافت فرش در شهر یزد بالاتر از بسیاری از استان‌‌هاست و اکنون حدود ۱۵۰ کارگاه بافت قالی در محلاتی نظیر حسن‌‌آباد، بلوار دهه فجر، چهارراه دولت‌‌آباد و محله اسکان وجود دارد که در هر کدام ۱۰ تا ۱۵ دار قالی مستقر است. نیکخواه درباره کارگاه‌‌های قالی‌بافی خانگی هم گفت: آمار غیررسمی بالاتر از این تعداد است و حتی به ۳۰۰ کارگاه هم می‌رسد که هر کدام از آنها ۲۰ تا ۳۰ قالی‌باف دارند با این حال، آمار نزولی بافندگان قالی در استان نگران‌کننده است. وی در عین حال، قیمت پایین و سود کم، کاهش صادرات فرش دستباف و بیمه نبودن قالی‌بافان را از عمده دلایل به صرفه نبودن فعالیت در این صنف دانست و بر لزوم حل مشکلات صادرات قالی و بیمه فعالان این صنعت مهم تاکید کرد.
فعالیت ۳۵‌هزار بافنده در یزد
مدیرکل صنعت، معدن و تجارت استان یزد هم درباره مشکلات این صنعت همچون رقبای جدی فرش دستباف از کشور‌‌های چین، هند و پاکستان گفت: با توجه به کاهش قدرت خرید مردم، واردات و کمبود مواد اولیه مرغوب فرش دستباف همچنین رکود صادرات، رونق فرش دستباف کمتر شده است.
محمدکاظم صادقیان با اشاره به لزوم بازاریابی و صادرات، اشتغال جوانان به بافندگی و افزایش کیفیت فرش افزود: ۳۵‌هزار بافنده در استان ۲۰۰‌هزار متر تولید و فروش فرش را در سال رقم می‌‌زنند. وی با تاکید بر ظرفیت‌‌های شهرستانی فرش دستباف به کمرنگ شدن این هنر‌صنعت در شهر‌‌ها و روستا‌‌های استان اشاره کرد و گفت: با استمرار این رویداد، رونق فرش دستباف یزد را پیگیری می‌‌کنیم.
به هر حال، با وجود همه مشکلات به‌ویژه مشکلات داخلی، بهتر است مسوولان ارشد استان در دولت چهاردهم برای تداوم فعالیت هنرمندان فراموش‌شده این هنرصنعت اصیل و فاخر، فکر و برنامه‌‌ریزی اساسی داشته باشند و بر حفظ و ماندگاری بافندگان و فعالان فرش دستباف یزد تمرکز کرده و تلاش کنند صدای زیبای نقشه‌خوانی قالی‌بافان کویرنشین در حنجره خسته کوچه پس‌کوچه‌‌های تاریخی شهر ثبت جهانی یزد خاموش نشود.